ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

5. وزش بادها 27

6. ابرهای تحت فرمان 27

فراز سوم: برهان نظم / 29

آیه اوّل: آیه تسخیر 29

چگونگی تسخیر! 30

آیه دوم: آفرینش شگفت انگیز جنین 31

آیه سوم: سه موهبت بزرگ 32

موهبت اوّل: نور 33

موهبت دوم: آب 34

موهبت سوم: هوا 34

آیه چهارم: جلوه ای از معاد 35

آیه پنجم: نشانه های عظمت پروردگار 36

آیه ششم: رعد و برق 39

مخاطبان قرآن 40

یکی دیگر از نشانه های خدا 40

1. چگونگی تولید رعد و برق 40

2. خدمات مهم برق 41

3. برق، آیتی الهی 41

آیه هفتم: فرمان های پنج گانه 42

مصلحت و مفسده احکام الهی 42

تفسیر اجمالی آیه 43

آیه هشتم: دلیلی دیگر بر بطلان شرک 45

1. نظام برده داری در جهان و اسلام 45

ص:7

2. گستره شرک و بت پرستی 46

ترسیمی از قُبح شرک 47

توحید، اصلی ترین مسئله در هر زمان 48

نقش تعقّل و اندیشه 48

فراز چهارم: راه رسیدن به سعادت در جهان آخرت / 51

ترسیمی از دنیا! 51

شباهت بازی های کودکان با امور دنیایی 52

تصویری دیگر از دنیا 54

فراز پنجم: هشدار به بی خردان / 57

مجازات همجنس بازی 58

بلاهای بزرگ عصر ما 59

فراز ششم: عقل و علم / 61

عنکبوت 62

تکیه گاه، فقط خدا باشد 62

چه کسی مثال ها را می فهمد؟ 63

توحید افعالی 63

فراز هفتم: مذمّت بی خردان / 65

آیه اوّل: تقلید بی جا 65

راه و رسم نیاکان! 65

انواع تقلید 66

ص:8

آیه دوم: آلودگان به دنیا 68

ابزار شناخت 69

آیه سوم: حجاب معرفت 69

آیه چهارم: انسان نماهای پست تر از حیوان 70

علل انحطاط 70

آیه پنجم: پراکندگی، ثمره بی فکری 71

مسلمانان عصر ما! 72

آیه ششم: خودفراموشی 73

فراز هشتم: مذمّت اکثریّت! / 75

چرا اکثریّت، نفی شده است؟ 76

مفاسد حکومت اکثریّت بی ایمان 77

مغالطه ای آشکار 77

فراز نهم: اقلیّت سالم / 79

آیه اوّل: بندگان شاکر 80

آیه دوم: دوستان وفادار کم هستند 80

آیه سوم: مؤمن آل فرعون 81

آیه چهارم: مؤمنان اندک، امّا راستین 81

اکثریّت ناصالح 83

آیه اوّل: جاهلان 83

آیه دوم: بی خردان 83

آیه سوم: بی ادراکان 84

حکومت اکثریّت! 84

ص:9

فراز دهم: اولوا الباب / 87

اولوا الباب کیانند؟ 89

آیه اوّل: حکمت 89

1. معنای حکمت 89

2. تفسیر «من یشاء» 90

3. خیر کثیر چیست؟ 90

آیه دوم: راسخان در علم 90

آیه سوم: آیات الهی در آسمان و زمین 91

آیه چهارم: بینایان و نابینایان 91

آیه پنجم: عالمان و جاهلان مساوی نیستند 92

آیه ششم: تدبّر در آیات قرآن 93

آیه هفتم: هدایت و تذکّر 95

آیه هشتم: پیوسته تذکّر بده 95

فراز یازدهم: فهم و عقل / 97

آیه اوّل: سرگذشت پیشینیان، مایه عبرت 97

آیه دوم: حکمت لقمان 99

فراز دوازدهم: تواضع در برابر حق / 101

راه دست یافتن به جایگاه بالاتر عقل 101

موانع رسیدن به حق 102

موضع گیری های مختلف در برابر حق 104

تصویری گویا از دنیا 105

کشتی نجات لقمان 107

ص:10

طوفان های جهان معاصر 107

1. طوفان مفاسد اخلاقی 108

2. طوفان مشکلات اقتصادی 108

3. طوفان جنگ ها و درگیری ها 108

فراز سیزدهم: نشانه عقل / 109

تفکّر، در قرآن 109

تفکّر، در روایات 110

نشانه تفکّر 111

نمونه ای از متفکّران 112

فراز چهاردهم: شناخت خردمندانه / 115

هدف از بعثت انبیا 115

ثمرات سه گانه فعّال سازی عقل 116

گوهر گران بهای عقل 116

فراز پانزدهم: حجّت ظاهری و باطنی / 121

قاعده لطف 121

1. هماهنگی تکوین و تشریع 122

2. اقسام قوانین تشریع و تکوین 122

3. چراغ های هدایت 123

فراز شانزدهم: ویژگی های عقل / 125

نشانه اوّل: شکر نعمت 125

نشانه دوم: شکیبایی در برابر محرمات 128

ص:11

فراز هفدهم: آفات عقل / 129

1. آرزوهای طولانی 130

2. فضول الکلام 131

3. شهوات نفسانی 131

فراز هجدهم: آفات رشد اعمال / 135

معنای زکات 135

آفت اوّل: هوای نفس 136

آفت دوم: از کار انداختن عقل 137

چند روایت درباره هوای نفس 137

فراز نوزدهم: چاره تنهایی / 141

احساس تنهایی چرا؟ 141

هجرت به کشورهای خارج 143

فراز بیستم: روابط هفت گانه / 145

افراط و تفریط، ممنوع 146

فراز بیست و یکم: معیار قبولی اعمال / 149

کیفیّت یا کمیّت؟ 149

کیفیّت، مقدّم است 151

فراز بیست و دوم: تجارت پرسود / 153

تجارتخانه دنیا 153

ص:12

حکمت در قرآن 154

حکمت چیست؟ 155

فراز بیست و سوم: نشانه دیگری برای عاقلان / 157

انواع مواهب و نعمت های دنیا 157

جنون ثروت اندوزی 158

فراز بیست و چهارم: نگاه عاقلان به دنیا و آخرت / 161

مشکلات دنیا 161

مشکلات رسیدن به آخرت 162

پاک زیستن در عصر ناپاکی ها! 163

فراز بیست و پنجم: زاهدان دنیا و راغبان آخرت / 165

حقیقت زهد 165

اضطراب و نگرانی ها 167

طالب و مطلوب 168

فراز بیست و ششم: فایده عقل کامل / 169

غنای ظاهری و باطنی 169

فراز بیست و هفتم: عامل استمرار هدایت / 173

عاقبت به خیری 174

ص:13

فراز بیست و هشتم: برترین عبادت / 177

فراز بیست و نهم: عاقل دروغ نمی گوید / 181

قبح و زشتی دروغ 181

راز اهمیّت فراوان صداقت 183

رابطه عقل با صداقت و جهل با دروغ 185

فراز سی ام: عقل و دین و شخصیّت / 187

1. رابطه دین و شخصیّت 187

2. رابطه عقل و شخصیّت 188

3. ارزشمندترین انسان ها 188

4. بهای انسان 190

فراز سی و یکم: بخش اوّل: نشانه های سه گانه عاقل / 193

استناد به کلمات اولیا و معصومان علیهم السلام 193

نشانه های عاقل 194

عقل نظری و عملی 194

مشکلات عصر ما 195

آثار وضعی اعمال 196

فراز سی و یکم: بخش دوم: صفات صدرنشینان / 199

منظور از صدر مجلس چیست؟ 199

مدیریّت در اسلام 200

شرایط مدیریت در قرآن 200

سخنی از امام مجتبی علیه السلام 202

ص:14

فراز سی و یکم: بخش سوم: اندرزهای امام سجاد علیه السلام / 205

1. همنشینی با نیکان 205

2. مطالعه زندگی دانشمندان 206

3. پیروی از حکمرانان عادل 206

4. بهره گیری صحیح از دارایی ها 207

5. مشاور خوب بودن 208

6. خودداری از آزار دیگران 209

فراز سی و دوم: سفارشات پایانی / 211

استفاده بهینه از امکانات محدود 211

اختلاف سطح خردها 213

فلسفه اختلاف روایات 214

ص:15

ص:16

مفصّل «صد و سه صفت» بود که درباره صفات و ویژگی های شیعه واقعی است. این مباحث هم آماده بوده و در آینده ای نزدیک چاپ و منتشر خواهد شد (إن شاءالله).

امّا موضوع دیگر، که مباحث این کتاب را تشکیل می دهد، روایت مفصّل هِشام از جلد اوّل کتاب شریف اصول کافی بود که از 2/12/85 تا 23/7/ 88 مباحث آن طول کشید و اینک در قالب یک کتاب در اختیار شما خوانندگان محترم قرار می گیرد تا إن شاءالله از آن بهره کامل ببرید.

در ضمن، این مباحث، پاسخ روشن و دندان شکنی است به پاپ و تمام کسانی که سعی دارند اسلام را آیینی غیر عقلانی معرّفی کنند. آیا هیچ انسان عاقلی با مطالعه این روایت و شرح و توضیح آن، که نمونه ای از روایات مربوط به عقل و اندیشه از دیدگاه اسلام است، می تواند ادّعای بی اساس مذکور را بپذیرد؟!

ضمن شکرگزاری به درگاه ایزد متعال که این موهبت گران قدر و بی بدیل را به این جانب عنایت و توفیق تنظیم این مباحث ارزشمند را نصیب فرمود، منتظر نظرها و پیشنهادهای شما خوانندگان محترم هستم.

والسلام علیکم ورحمة الله وبرکاته

ابوالقاسم علیان نژادی

قم - مدرسه امام سجاد علیه السلام

26/8/ 1390

ص:17

ص:18

اسلام صلی الله علیه و آله و برخی دیگر از معصومان علیهم السلام، جایگاه ویژه عقل و اهمیّت و کاربرد آن را به صورت مستدل و مشروح بیان فرمود.

ص:19

ص:20

این آیه شریفه درحقیقت به آزادی بیان اشاره دارد؛ مطلبی که درباره آن زیاد سخن گفته می شود و ما نیز در سایه راهنمایی های قرآن و پیشوایان دین و عقل واندیشه، آن را قبول داریم، ولی نه به معنای دامن زدن به تهمت ها و دروغ ها وشایعه ها و فریب دادن دیگران، بلکه به معنای عرضه افکار و اندیشه های مفید، تا قدرت انتخاب مردم بالا رود.

ص:21

عقل، حجّت نبود، چرا خداوند متعال این قدر درباره (أُولُوا الاَْلْبَابِ) (1) و صاحبان

فکر و اندیشه، و خود تفکّر و تعقّل سخن گفته و مردم را با تعابیری همچون (أَفَلاَ تَعْقِلُونَ) (2) و (أَفَلاَ تَتَذَکَّرُونَ) (3) و مانند آن، به فکر کردن و اندیشیدن فراخوانده

است؟! این نوع عقیده (انکار حجیّت عقل) بسیار خطرناک ووحشتناک است. راستی اگر عقل را نپذیریم، چگونه به خداوند و رسولش اعتقاد پیدا کنیم؟ آیا برای کسی که هنوز اسلام و قرآن را نپذیرفته، می توان با استفاده از آیات وروایات، خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله را اثبات کرد؟

ما پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام به برکت پیروی از آن بزرگواران، که جانشینان واقعی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هستند، و با تمسّک به سخنان سراسر نورانی آنان، از جمله حدیث ثقلین، که در قسمت پایانی آن، جمله «ما اِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا ابدآ» (4) آمده، گمراه نشده و حجیّت عقل را انکار نکرده ایم.

و لذا احادیث فراوانی از حضرات معصومین علیهم السلام درباره اهمیّت عقل وجود دارد، که حدیث مورد بحث، یک نمونه آن است.

ص:22

معنای روایت این است که حکومت جهانی، بدون رشد عقل، کامل نمی شود. ابتدا عقل ها به تکامل می رسد، سپس حکومت جهانی حضرت شکل می گیرد.

بنابراین، کسانی که اعتقادی به حجیّت عقل ندارند، نمی توانند حکومت جهانی تشکیل دهند. در برخی از روایات نیز آمده: «عقل اصحاب درجه اوّل امام زمان علیه السلام، به اندازه عقل چهل انسان معمولی است». (1)

ص:23

ص:24

وَدَلَّهُمْ عَلَی رُبُوبِیَّتِهِ بِالاَْدِلَّةِ، فَقَالَ: (وَإِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لاَ إِلهَ إِلّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ * إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النّاسَ وَما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَبَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَالسَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَالاَْرْضِ لاَیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) (1) ؛ ای هشام! (اگر عقل

نباشد تمام ستون ها و پایه های دین متزلزل می شود و لذا) خداوند متعال ادلّه وحجّت های الهی را به وسیله عقل کامل کرد، و پیامبرانش را با بیان های متّکی بر ادلّه عقلیّه تقویت نمود، و مردم را با دلیل عقل به ربوبیّت خود رهنمون شد، و(لذا) فرمود: و خدای شما، خداوند یگانه ای است، که غیر از او معبودی نیست. اوست بخشنده و مهربان (و دارای رحمت عام و خاص). در آفرینش آسمان ها وزمین، و آمدوشد شب و روز، و کشتی هایی که در دریا به نفع مردم در حرکتند، وآبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مردنش حیات بخشیده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده ساخته و (همچنین) در وزش بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان قرار گرفته اند، نشانه هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای گروهی که عقل خود را به کار می گیرند».

ص:25

گذشت زمان و پیشرفت های علمی بشر در علوم مختلف، اهمیّت این خلقت را بیش ازپیش روشن و آشکار کرده و می کند. زمانی بود که وقتی انسان ها به آسمان می نگریستند حداکثر پنج هزار ستاره می دیدند، امّا با ابزار و وسایل دقیق عصر و زمان ما، می توان صدها میلیون کهکشان را رصد کرد. کهکشان هایی همچون کهکشان راه شیری که دویست میلیارد ستاره دارد و خورشید باعظمت با آن نور خیره کننده اش، یک ستاره متوسّط آن است. این، فقط ستارگان یک گوشه آسمان است، کهکشان های فراوان دیگری وجود دارد که هنوز اخترشناسان، موفّق به رصد آن ها نشده اند.

گردش منظّم اجرام موجود در این آسمان پررمز و راز و حرکت زمین بر گرد خورشید که سرعت آن با حساب بسیار دقیقی تنظیم شده، که اگر کمتر باشد کره زمین جذب خورشید شده و ذوب می گردد و اگر بیشتر باشد از مدار خارج می شود؛ همه این ها نشانه های متقن و روشنی بر ربوبیّت پروردگار است.

ص:26

می کردند و ناخدای آن ها با توجّه به نظم خاصّ حاکم بر وزش بادها، برنامه حرکت سفر خود را تنظیم کرده و به مقصد می رسیدند، از دیگر نشانه های مدیریت و ربوبیّت پروردگار عالمیان است. اگر وزش و توقّف بادها بر اساس نظم خاصّی صورت نمی گرفت، تمام کشتی های بادبانی در دریاها سرگردان می شدند و هیچ ناخدایی جرأت سفر پیدا نمی کرد. امّا با نظم حاکم بر بادها، کشتی های بادبانی در گذشته بزرگ ترین وسیله حمل و نقل کالا و مسافر در دنیا بودند، اکنون نیز کشتی ها با استفاده از نیروی برق و بخار، همین نقش را ایفا می کنند؛ کشتی های غول پیکری که گاه به اندازه یک شهرک ظرفیّت و امکانات وتأسیسات دارند و برخی از آن ها حتّی دارای زمین فوتبال، استخر شنا، فرودگاه ودرمانگاه و مانند آن هستند!

ص:27

ص:28

ص:29

ص:30

همیشه نظم، حاکی از تدبیر مدبّری است. اگر در جایی مشتی خاک و آجر وماسه ببینیم، ممکن است بگوییم به شکل تصادفی جمع شده است، اما اگر با کاخ مجلّل و باشکوهی مواجه شویم که درون آن به شکل زیبایی تزئین شده و در و پنجره های بسیار زیبا و پرده های چشم نواز و فرش های جذاب و قیمتی وخلاصه همه رقم امکانات آسایش و راحتی در آن به کار رفته باشد، نشان می دهد که سازنده حکیم و قادری آن را ساخته و به آن شکل درآورده است. نظم عجیب حاکم بر آسمان و زمین و شب و روز و خورشید و ماه و ستارگان نیز ما را به سوی خالق و مدبّر و مدیر قوی و بی نظیری به نام خداوند هدایت می کند.

ص:31

ماه نیز در خدمت انسان است. نه تنها نور ماه، شب های تاریک و ظلمانی را روشن می کند، بلکه جاذبه مخصوصش، در هر شبانه روز دو بار آب دریاها را بالا می کشد و رها می کند. نتیجه این کار، ایجاد امواج دریاهاست که دو فایده دارد: هم دریاها به صورت مرداب درنمی آید و هم زمین های اطراف دریاها سیراب می شود.

ستاره ها نیز در خدمت بشرند. آن ها که نظم خاصّی دارند، در شب های ظلمانی در دریاها و صحراها راه را به انسان نشان داده و او را به مقصد رهنمون می شوند. در قدیم که قطب نما اختراع نشده بود، انسان برای این که در دریا وخشکی گم نشود، ستاره ها را نشان می کرد، ستاره هایی که محلّ ثابتی دارند وحرکت نمی کنند. مثلا ستاره جدی که همواره در ناحیه قطب شمال است و با آن می توان شمال و جنوب و شرق و غرب را تشخیص داد. به ویژه آن زمان در دریاها که هیچ نشانه ای وجود نداشت، ناخداها ستاره ها را نشان می کردند وسلامت به مقصد می رسیدند.

در روایات اسلامی، معصومین علیهم السلام به ستارگان تشبیه شده اند (1) ؛ چراکه آن

بزرگواران نشانه های مناسبی برای رهایی از وادی ظلمانی و تاریک اخلاق وعقاید واحکامند ودر سایه هدایت های آن ها می توان به سرمنزل مقصود رسید.

ص:32

است که شما را از خاکی آفرید، سپس از نطفه ای، سپس از علقه (و خون بسته شده)ای، سپس شما را به صورت طفلی (از شکم مادر) بیرون می آورد، بعد (رشد می کنید تا) به مرحله کمال قوّت خود می رسید، و بعد از آن پیر می شوید؛ و(در این میان) گروهی از شما پیش از رسیدن به این مرحله می میرند و (در نهایت) به اجل حتمی خود می رسید، شاید (در این مراحل) بیندیشید».

جالب این که امام کاظم علیه السلام ما را از عالم پهناور و نورانی ستارگان آسمان، به فضای تنگ و تاریک رحم که جنین به راحتی نمی تواند در آن دست و پایش را دراز کند، می برد! آن یکی بسیار دور و این یکی فوق العاده نزدیک، امّا نظم خاصّی بر هر دو حکم فرماست.

به هر حال، دوران رشد جنین در رحم مادر از عجایب عالم هستی است؛ امّا چون به آن عادت کرده ایم، ابهت آن را درک نمی کنیم. به یک قطره آب فرمان داده می شود رشد و نموّ کند. رشدش را شروع می کند؛ پس از مدّتی به شکل خون بسته شده ای به نام علقه درمی آید که نه شکلی دارد و نه اعضایی. کم کم به چیزی شبیه گوشت چرخ شده تبدیل می شود. چیزی نمی گذرد که از یک سو دست ها و از سوی دیگر، پاها و قلب و ریه و سر و دیگر اعضای بدن نمایان شده و به صورت یک انسان درمی آید! راستی، چه نیروی پرقدرتِ مدبّری آن قطره آب را به شکل یک انسان درمی آورد؟

به راستی، عادت، حجابی است که ما را از اهمیّتِ مخلوقات و مصنوعات پروردگار غافل می کند. انسان یک لیوان شیر می نوشد؛ امّا خداوند در درون او چه نیرویی قرار داده که این شیر وقتی به بیخ ناخن ها می رسد به ناخن سفت تبدیل می شود، و هنگامی که به چشم می رسد به اشک لطیف و نرم و مرطوب بدل می گردد و به هریک از اعضای دیگر می رسد به شکل همان عضو درمی آید؟

ص:33

است، دقت فرمایید:

«(إِنَّ فِی اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ رِزقٍ فَأَحْیَا بِهِ الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالاَْرْضِ لاَیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ)؛ در آمدوشد شب و روز، و رزقی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مردنش حیات بخشیده، و (همچنین) در وزش بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان قرار گرفته اند، نشانه هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای گروهی که عقل خود را به کار می گیرند». (1)

خداوند متعال در این آیه شریفه به سه موهبت بزرگ اشاره کرده که هریک نقش مهمّی در حیات انسان و موجودات زنده دارد و هرکدام آیتی از آیات خدا محسوب می شود.

ص:34

وباران و برکات دیگر، نصیب انسان ها می شود.

جالب این که دانشمندان می گویند: «با تمام تفاوتی که مناطق مختلف روی زمین از نظر طول شب و روز دارند، اگر مجموع ایّام سال را حساب کنیم تمام مناطق دقیقآ به اندازه هم از نور آفتاب بهره می گیرند!». (1)

ص:35

واکسیژن پس می دهد! تا تعادل در نظام حیات و زندگی برقرار شود و با گذشت زمان، ذخیره هوای مفید زمین تمام نگردد. وزش بادها علاوه بر این، تلقیح گر گیاهان، بارورکننده آن ها، افشاننده انواع بذرها در سرزمین های مختلف، پرورش دهنده مراتع طبیعی و جنگل ها، نیروی محرکه کشتی ها بر صفحه اقیانوس ها و موج آفرین در دل اقیانوس هاست، موجی که به دریا حیات وحرکت می بخشد و آب را از عفونت و فساد حفظ می کند.

ص:36

از مردن زمین، کفر اهل آن است و کافر در حکم انسان مرده است!». (1)

ناگفته پیداست که این تفسیرها درحقیقت بیان مصداق های روشن آیه شریفه است و هرگز مفهوم آیه را محدود نمی کند.

در حدیث دیگری از امام کاظم علیه السلام آمده است:

«... فَاِنَّ اللهَ یُحْیِی الْقُلُوبَ الْمِیتَةَ بِنُورِ الْحِکْمَةِ کَما یُحْیِی الاَْرْضَ الْمِیتَةَ بِوابِلِ الْمَطَرِ؛ خداوند دل های مرده را به نور حکمت زنده می کند، همان گونه که زمین های مرده را به باران های پربرکت». (2)

ص:37

صیفی جات مستعد است و قطعه دیگر برای اهداف دیگر. باغ هایی احداث می شود از انگور، باغ هایی از زرع و کشت دانه های مختلف، باغ هایی از درختان خرما. زمین ها به ظاهر یکنواخت هستند، امّا محصولات متنوّع و مختلفی دارند.

متأسّفانه بسیاری از مسائل، پدیده ها، حوادث و نعمت ها، براثر عادت برای ما عادی و معمولی و کم ارزش شده، امّا هنگامی که با دقّت درباره آن ها مطالعه وتفکّر و اندیشه می کنیم، آن ها را از عجایب خلقت خداوند می یابیم.

زمینی که نه ترش است، نه شیرین، نه عطر و بوی خاصّی دارد، و نه دارای خاصیّت دارویی ویژه ای است، بلکه خوردن آن حرام است (1) ، هنگامی که آبیاری می شود و با بذرها و تخم ها و دانه ها پیوند می خورد، انواع میوه های ترش وشیرین با ویتامین ها و پروتئین های مختلف از آن تولید می شود.

از آب و زمین واحد، 70 نوع انگور و شاید بیش از 70 نوع خرما و صدها نوع گندم و مانند آن به دست می آید. ریشه ها، برگ ها، گل ها، شهدها و ساقه های گیاهان هرکدام خاصیّت دارویی ویژه ای دارند. حتّی از خارهای برخی از گیاهان که در بیابان ها می روید و انسان تصوّر می کند بی مصرف است، برای درمان بعضی از بیماری های صعب العلاج استفاده می شود. انواع گل ها با رایحه های مختلف و مناظر زیبا و چشم نواز که یک دنیا زیبایی و جمال و طراوت به همراه دارد، محصول همین آب و خاک است.

آری، این خاک تیره و آب ساده، آثار متنوّع و گوناگونی دارند.

آیا این نعمت های ارزشمند و بی بدیل، شایسته تفکّر و اندیشه نیستند؟ با این که زمین و آب و حتّی درخت، واحد است، امّا همین درخت واحد میوه های متعدّدی می دهد که حاصل پیوند زدن شاخه های درختان دیگر بر روی آن است! راستی موادّ قندی که (مثلا) درخت زردآلو به ما هدیه می کند از کجاست؟ ریشه

ص:38

و ساقه و شاخه و برگ های درخت که شیرین نیستند و موادّ قندی ندارند. این مواد قندی چگونه تولید می شود؟ گاه بر درختی که میوه شیرینی می دهد، شاخه میوه ترشی را پیوند می زنند. آنگاه تعدادی از شاخه های درخت، میوه شیرین وتعدادی دیگر، میوه ترش می دهد. این دو کارخانه سازنده میوه های ترش وشیرین کجاست؟ چه کسی آن را ساخته و از آن مراقبت کرده و نیازهای آن را برطرف می کند؟

اگر درباره مخلوقات خداوند و اسرار آفرینش و آثار و ثمرات آن ها بیندیشیم، به وجود یکتایِ حکیمِ علیمِ قادر ایمان خواهیم آورد و او را تحسین خواهیم کرد. تفکّر و اندیشه ای که انسان را به این مقصد برساند بسیار ارزشمند است، ولذا خداوند، انسان های متفکّر را ستوده و آن ها را مدح و ستایش کرده است.

سخن از درختان میوه، با طعم ها و رنگ ها و رایحه های مختلف بود. شما خوانندگان عزیزبارهاپرتقال میل کرده واز طعم خوش و رنگ چشم نواز ورایحه خوب آن لذّت برده اید، امّا آیا فکر کرده اید که بسته های بسیار کوچک بلورین پرتقال را که با سلیقه خاصّی در کنار هم چیده شده و آب پرتقال را درون خود جای داده اند،وهیچ فاصله ای بین آن هاوجودنداشته،وهوایی بین آن هارفت وآمد نمی کند، چه قدرت بزرگی ایجاد کرده تا این میوه به دست من و شما برسد و از طعم و رنگ و رایحه طبیعی آن لذّت برده و به سازنده آن قلبآ ایمان بیاوریم؟

هر دانه انگور نیز از شیشه های کوچک حاوی موادّ قندی تشکیل شده که در کنار هم چیده شده اند. علاوه بر مادّه قندی، مادّه محافظی نیز درون این دانه ها وجود دارد که از فاسد شدن آن ها جلوگیری می کند.

بشر برای جلوگیری از فاسد شدن موادّ قندی ساخته دستش، به ناچار از موادّ شیمیایی استفاده می کند که برای سلامتی انسان مضر است؛ ولی موادّ محافظ موجود در میوه های شیرین هیچ ضرری ندارد و مدّت زیادی مانع فاسد شدن میوه می شود. این ها هرکدام نشانه هایی از توحید است. کور باد چشمی که نتواند

ص:39

این نشانه های آشکار را ببیند (عمیت عین لا تراک). (1) ما باید با تفکر و اندیشه در اسرار آفرینش، اشعار زیر را زمزمه کنیم و زبان حال و قالمان این اشعار باشد:

در هرچه نظر کردم، سیمای تو می بینم سرهای سرافرازان، در پای تو می بینم

با صد هزار جلوه برون آمدی که من با صد هزار دیده تماشا کنم تو را (2)

هر زمان فرصت کردیم، یکی از موجودات پروردگار را در نظر مجسّم کنیم ودرباره اسرار آفرینش آن بیندیشیم تا معرفت و یقین ما بیشتر شود.

ص:40

ص:41

جرقه ای عظیم و خیره کننده به همراه نوری مهیب و خوفناک، که به نور آن، برق وبه صدا و غرّش آن، رعد گفته می شود.

ص:42

اخیرآازیک آلمانی مسیحی،که مسلمان شده بود، پرسیدم: چه شد که مسلمان شدی؟ گفت: به دلیل این که اسلام، دین عقلانیّت و اندیشه است و با صراحت، خداوند را یگانه می داند: (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ) در حالی که مسیحیان سرگردانند، نمی دانند سر و کار آن ها با خدای پدر است یا خدای پسر یا روح القدس!

ص:43

حُسن و قُبح عقلی را پذیرفته اند و نه احکام الهی را تابع مصالح و مفاسد می دانند.

ص:44

4. به فواحش نزدیک نشوید. نه تنها مرتکب و آلوده آن ها نشوید، بلکه اطرافشان هم نچرخید، که قرب و نزدیکی به چیزی، ممکن است به انجام دادن آن منتهی شود.

5. مرتکب قتل نفس نشوید. گناهی که در عصر ما هر روز در گوشه و کنار جهان تکرار می شود. البتّه مجرمان و مفسدانی که مطابق احکام شرع مستحقّ مرگند، از این حکم مستثنا هستند.

خداوند متعال پس از صدور پنج فرمان مذکور، به تعقّل و اندیشه سفارش می کند. این جمله درحقیقت به حاکمیّت و حجیّت عقل اشاره دارد و این که نمی توان بین دین حق و عقل، جدایی انداخت. چقدر اشتباه کرده اند کسانی که حجیّت عقل و حُسن و قُبح عقلی و مصالح و مفاسد احکام را انکار کرده اند.

خداوند متعال در ادامه این فرمان ها، در آیه 152 و 153 سوره انعام، پنج فرمان دیگر داده است که درمجموع ده فرمان می شود. در تورات حضرت موسی علیه السلام نیز ده فرمان وجود دارد که خداوند در کوه طور به حضرت موسی علیه السلام وحی کرده که در تورات تحریف شده امروز نیز وجود دارد. اگر ده فرمانی که در آیات سه گانه مورد بحث آمده، با ده فرمان موجود در تورات مقایسه شود، برتری اسلام بر آیین یهود روشن می شود.

حقیقتآ اگر به این ده فرمان در سطح جهان عمل شود دنیا دگرگون خواهد شد. دیگر کسی برای خداوند شریکی قائل نمی شود و اتّحاد و وحدت جامعه و مردم دنیا ثمره آن خواهد بود. کسی بی دلیل دیگری را نمی کشد و اثری از این همه سقط جنین و کورتاژ نخواهد بود. جامعه از مفاسد و فواحش در امان خواهد ماند و خلاصه دنیا گلستان خواهد شد. معارف قرآن عجیب است؛ چراکه در سه آیه، درمان تمام آلام و دردهای بشریّت آمده است.

در ضمن با توجّه به این که آیات مذکور در عصر جاهلیّت نازل شده و این معارف بلند را در چنان محیطی برای بشریت هدیه آورده و این قدر بر عقلانیّت تأکید کرده، این خود معجزه قرآن است.

ص:45

ص:46

هرچند مخالف بردگی بود، ولی نمی توانست یکباره فرمان آزادی بردگان را صادر کند و لذا طرح آزادی تدریجی بردگان را تدوین و اجرا کرد، که شرح آن را در تفسیر نمونه، تفسیر سوره محمّد نوشته ایم و در کتاب مستقلّی نیز به نام «اسلام و آزادی بردگان» چاپ و منتشر شده است.

بزرگان دین ما برای عملی شدن این طرح، تلاش های فراوانی کردند. طبق روایات متعدّد، حضرت علی علیه السلام، هزار برده را از دست رنج خود (نه از بودجه بیت المال) آزاد کرد. (1) روزی یکی از کنیزان امام حسن مجتبی علیه السلام شاخه گلی

تقدیم آن حضرت کرد، حضرت به بهانه همین عمل کوچک، آن کنیز را آزاد کرد. پرسیدند: برای یک شاخه گل کنیزی را آزاد می کنید؟ فرمود:

«کَذا أدَّبَنَا اللهُ؛ خداوند متعال ما را چنین تربیت کرده است». (2)

نتیجه این که هرچند دنیای عصر ظهور اسلام نظام برده داری را پذیرفته بود، اما اسلام با تدوین و اجرای طرح آزادی تدریجی بردگان، آن ها را از بردگی نجات داد.

ص:47

کرد و شعار آن حضرت «قولوا: لا اله الا الله، تفلحوا» بود. (1) و این مطلب به آن حضرت اختصاص نداشت، بلکه اوّلین دعوت تمام انبیا و پیامبران، دعوت به توحید و نفی شرک و بت پرستی بود؛ چون شرک، بزرگ ترین سدّ راه سعادت بشریّت محسوب می شد.

ص:48

راستی، چگونه بت پرستان پا بر حکم عقل نهاده و حاضر به پرستش وعبادت بت های بی جانی می شوند که حتّی بر محافظت و دفاع از خویشتن قادر نیستند؟!

ص:49

مساوی با زندگی بدون امنیّت است (و علّت این که دنیای کنونی دنیای امنی نیست، این است که دین بر آن حاکم نیست و عوامل ناامنی دنیا کسانی هستند که اعتقادی به خداوند ندارند) و زندگی بدون عقل، زندگی محسوب نمی شود». (1)

متأسّفانه دنیای امروز دچار هر دو مشکل است و لذا قابل تحمّل نیست.

ص:50

ص:51

ص:52

است. ضمن این که خداوند به مردم درباره دنیا هشدار داده که چیزی جز لهوولعب نیست.

برای روشن تر شدن معنای آیه شریفه، تفسیر کلمات «لهو و لعب» ضروری است. توجّه فرمایید:

«لَعِب» از ریشه «لُعاب» به معنای آب دهان بچّه است که معمولا بدون اراده وبی هدف از دهانش سرازیر می شود و نوزاد، قادر بر کنترل آن نیست. بازی (لعب) نوزادان نیز جنبه غریزی داشته و بدون هدف انجام می شود، حتّی به نیّت سرگرمی هم نیست. یعنی همان طور که آب دهان نوزاد، بی اختیار و بی هدف خارج می شود، بازی های کودکانه نیز بی اختیار و بدون هدف صورت می گیرد. بنابراین، لعب به بازی های بی هدف گفته می شود.

امّا «لهو»، هدفی دارد و آن سرگرمی است. به همین دلیل بازی های کودکان را «لعب» و بازی های بزرگسالان را «لهو» می گویند، ولی از آن جا که هر دو توخالی هستند و هدف مثبتی ندارند، با هم یکسانند.

ص:53

کودکان، پس از بازی، همه چیز را فراموش کنند و همانند سابق با یکدیگر دوست و صمیمی باشند و دچار اوهام و خیالات و عداوت و کینه ها نشوند.

بقیّه امور دنیوی نیز چنین است؛ ثروتش، مقامش، جاه و جلالش و هر آنچه جنبه دنیوی دارد، به تعبیر قرآن، لهو و لعب است و آنچه جاودانه و پایدار است، آخرت است.

در جهان آخرت خبری از عداوت و دشمنی و عناد و قتل و غارت وخونریزی و دیگر رذایل اخلاقی نیست. در آن جا کینه ها از سینه ها زدوده می شود. جهان آخرت عالمی است مملوّ از صلح و صفا و صمیمیّت و محبّت. همه با هم برادروار زندگی می کنند و هیچ کس مزاحمتی برای دیگری ایجاد نمی کند. نه کسی نگران هجوم سارقان و راهزنان است، نه خوفی از بیماری وکسالت وجود دارد، نه وحشتی از تمام شدن و پایان یافتن زندگی و رسیدن زمان مرگ. خلاصه، زندگی و نعمت های جهان آخرت به قدری زیبا و خوب است که به تعبیر روایات، نه گوشی شنیده و نه چشمی دیده و نه به ذهن بشری خطور کرده است. (ما لا عَیْنٌ رَأَتْ، وَلا اُذُنٌ سَمِعَتْ، وَلا خَطَرَ عَلی قَلْبِ بَشَرٍ) (1) و لذا

ارائه تصویر دقیقی از آخرت امکان پذیر نیست.

امّا زندگی دنیا مجموعه ای از وحشت ها، آلام و دردها و رنج ها ونگرانی هاست؛ ترس و وحشتِ از دست دادن پول و ثروت و دارایی و مقام وموقعیّت اجتماعی، دردهای روحی و جسمی مختلفی که براثر گذشت زمان وکهولت و بالا رفتن سن، دامن گیر انسان ها می شود. کار انسان به جایی می رسد که همچون کودکان حتّی قادر بر حفظ آب دهان خود نیست! در دوران سلامت هم، نگران چگونگی استفاده از امکانات موجود خود است.

نتیجه این که زندگی دنیا چیزی جز لهو و لعب نیست و زندگی آخرت برای

ص:54

کسانی که اهل تقوا هستند بهتر است. و عقل، زندگی آخرت را که سراسر خیروبرکت است بر زندگی دنیا ترجیح می دهد.

ص:55

حضرت کاظم علیه السلام با ارائه تصویر واقعی دنیا و آخرت به هشام، قصد دارد او وهمه کسانی را که این حدیث را می شنوند، به تفکّر و تعمّق وادار کند تا در سایه اندیشه و تفکّر، به جهان ابدی و فارغ از مشکلات برسند.

ص:56

ص:57

ص:58

عقلانیّت بشر تکیه دارد و اگر عقل نباشد، توحید اثبات شدنی نخواهد بود. در مرحله بعد، از معاد و جهان پس از مرگ سخن گفته و برای اثبات آن به گروه دیگری از آیات قرآن استناد کرده که آن هم به عقلانیّت دعوت می کند تا به همگان بفهماند که بدون استمداد از عقل، اثبات معاد نیز ممکن نیست. و در بخش سوم، موضوع مجازات های دنیوی برخی از اقوام و ملل گذشته را مطرح کرده و به عنوان نمونه به شدیدترین مجازات ها برای بدترین و زشت ترین اعمال (همجنس بازی مردان) با استفاده از آیات 136 تا 138 سوره صافّات و 34 سوره عنکبوت اشاره کرده است.

ص:59

فریاد و ضجّه صاحبانش را می شنوید که به ما می گویند: به عذاب های الهی در دنیا بیندیشید! آیا خیال می کنید این گونه عذاب های سخت و دردناک به اقوام خاصّی اختصاص دارد؟ با چشم خود نتیجه برخی از اعمال زشت و گناهان را می بینید امّا عبرت نمی گیرید و تصوّر می کنید که تافته جدابافته ای هستید؟ چنین نیست، بلکه سنّت های الهی برای همه یکسان است و استثنایی وجود ندارد.

ص:60

در برخی روایات آمده که هر زمان مردم مرتکب گناهان تازه ای شوند خداوند نیز بلای جدیدی نازل می کند. (1) اکنون نیز بشر به بلاهای جدیدی ازجمله بیماری ایدز مبتلا شده که محصول گناهان تازه است. انسان می تواند با به کار گرفتن عقل و انجام دادن رفتارهای عاقلانه، از عذاب الهی در امان باشد.

ص:61

ص:62

ص:63

ص:64

ما هرچند کارهایمان را از روی اختیار انجام می دهیم، امّا چه کسی این علم وقدرت و اختیار را به ما داده است؟ اگر او عطا نمی کرد ما چه بودیم؟ آن روز هم که بگیرد، چیزی نخواهیم بود!

سؤال: با توجّه به آنچه درباره توحید افعالی گفته شد، توسّل به حضرات معصومین علیهم السلام و بزرگان دین چه جایگاهی در معارف دینی دارد؟

جواب: اگر به معنای توسّل دقت کنید، پاسخ سؤال روشن می شود؛ زیرا معنای توسّل، استمداد و طلب حلّ مشکلات از آن بزرگواران به صورت مستقل نیست، بلکه از آن ها می خواهیم حل مشکلات ما را از خدا تقاضا کنند، زیرا آن ها در پیشگاه خدا آبرومند هستند و اعتبار بسیار زیادی دارند.

به عبارت دیگر، هرگز منظور این نیست که چیزی را از شخص پیامبر صلی الله علیه و آله یا امام علیه السلام به طور مستقل تقاضا کنیم؛ بلکه منظور این است که با اعمال صالح یا پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام، یا شفاعت آنان یا سوگند دادن خداوند به مقام ومکتب آن ها (که خود یک نوع احترام و اهمیت دادن به موقعیّت آن هاست ونوعی عبادت محسوب می شود) از خداوند چیزی تقاضا کنیم. این مطلب، نه با توحید افعالی ناسازگار است و نه بوی شرک می دهد. (1)

ص:65

ص:66

است، می پرستیدند. همان گونه که از روی جهل و نادانی، گوشت هایی را حلال وگوشت هایی را حرام می کردند و در پاسخ این سؤال که چرا چنین حکمی صادر می کنید؟ می گفتند: «پیشینیان ما چنین می کردند، ما نیز به تبعیّت از آن ها چنین می کنیم». قرآن آن ها را برای این نوع تفکّر سرزنش کرده و می فرماید: «شما آنچه را خدا می گوید پیروی کنید». حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام بدانید و بت ها را کنار گذاشته، توحید و یکتاپرستی را به رسمیّت بشناسید. صِرف اعتقاد نیاکان به یک مطلب، دلیل بر درستی آن نیست، بلکه ملاک صحّت و درستی هر چیز، معقول و مشروع بودن آن است؛ چیزی که عقل انسان را به آن هدایت می کند، و جملات «لایعقلون» و «لا یهتدون» اشاره به همین مطلب است. همچنین از این دو جمله استفاده می شود که عقل با علم و علم با عقل است.

ص:67

نجات است، همان گونه که حضرت علی علیه السلام فرمود:

«مُتَعَلِّمٌ عَلی سَبِیلِ نَجاةٍ؛ دانش طلبانی که در راه نجات، به دنبال تحصیل علمند». (1)

متعلّم و شاگرد در مسیر هدایت، دست در دست عالم فرزانه ای می نهد وهمچون ماه که از خورشید نور می گیرد، در پناه نور دانش عالم، هدایت می شود.

خلاصه این که تقلید بر چهار قسم است، سه قسم آن قبیح و ناپسند و تنها یک قسم، یعنی تقلید جاهل از عالم، مشروع و مجاز است و این مطلب طبیعی است که هر کاری کارشناسی شود و نظر کارشناس، مبنای کار قرار گیرد.

دین هم کارشناس دارد، مجتهدان و مراجع تقلید، کارشناسان مسائل دینی هستند و کسانی که از مسائل دینی اطّلاع کافی و لازم ندارند باید از کارشناسان دینی پیروی کنند.

بعضی از جوانان می پرسند: ما نمی خواهیم تقلید کنیم، بلکه می خواهیم به علم خود عمل نماییم. آیا این کار ممکن است؟

در پاسخ می گوییم: این کار اشکالی ندارد، مشروط بر این که علوم حوزوی، نظیر صرف و نحو و منطق و بیان و بلاغت و فقه و اصول فقه و رجال و درایه وحدیث و مانند آن را در حدّی که در هریک از این علوم صاحب نظر شوید، بخوانید و قدرت استنباط احکام شرعیّه را از منابع اسلامی (قرآن و حدیث وعقل و اجماع) پیدا کنید، سپس به علم و فتوای خود عمل نمایید.

امّا کسانی که این مسیر سخت را (که به تعبیر شیخ انصاری؛ از جهاد در راه خدا مشکل تر است) (2) طی نکرده اند و حتّی قادر بر ترجمه صحیح یک روایت

وبررسی متن و سند آن نیستند، چاره ای ندارند جز پیروی از کسانی که این مسیر را رفته اند.

ص:68

ترک تقلید و عمل به نظرات خود، از سوی کسانی که متخصّص و کارشناس علوم دینی نیستند، مانند این است که بیمارِ جاهلِ به مسائل دقیق و گسترده پزشکی، خود چاقوی جرّاحی بردارد و به جرّاحی خویشتن بپردازد! چنین افرادی همانند مشرکان و بت پرستانی هستند که به بهانه پیروی از آبا و اجداد، تسلیم پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نشده و حاضر به پیروی از وی نبودند. متأسّفانه این قبیل افراد، گرفتار تقلید جاهل از جاهل هستند. دلیل این مطلب طرز آرایش و نوع لباس پوشیدن و سایر رفتارهای آن هاست.

خلاصه این که پیروی از دانایان، نشانه عقل و تقلید از جاهلان، نشانه جهل ونادانی است.

ص:69

ص:70

باشد؛ بلکه خود آن ها با اعمال نادرست، دشمنی و عصیان در برابر حق، روح خود را تاریک و چشم بصیرت و گوش شنوایشان را از کار انداخته اند؛ زیرا خداوند به هیچ کس ستمی روا نمی دارد.

ص:71

2. چهارپایان آزارشان به کسی نمی رسد، امّا انسان خیره سر شرارت هایی در دنیا به پا می کند و به جنایاتی دست می زند که گاه بیان آن شرم آور است.

3. چهارپایان به بشر خدمت می کنند؛ گوشت و شیر و پشم و کود در اختیار انسان قرار می دهند و مرکب سواری بشرند، تا آن جا که انسان از تمام اجزای برخی حیوانات استفاده می کند، امّا انسان سرگردان در بیابان هوی و هوس، چیزی جز ضرر ندارد و مصداق شعر زیر است:

نه شکوفه و نه برگی، نه ثمر نه سایه دارم متحیّرم که دهقان، به چه کار کشت ما را (1)

4. چهارپایان، تابع قانون تکوینند و از آن تخلّف نمی کنند، امّا انسان خیره سر که اسیر حجاب معرفت شده، تابع هیچ قانونی نیست و فقط به خود می اندیشد.

برای این که گرفتار این مشکلات نشویم، باید چشمانمان را باز کرده و آثار خدا را ببینیم. گوش هایمان را باز کنیم تا پیام انبیا و اوصیا را بشنویم. و زبانمان را گویا کنیم تا از حق دفاع نماییم و آنچه را نمی دانیم، بپرسیم.

ص:72

جنگ، در آبادی های دارای قلعه و حفاظت شده با شما می جنگند و یا در پشت دیوارها پنهان گشته و به سوی شما تیراندازی می کنند. خلاصه این که مرد میدان جنگ نیستند. آری، آن ها به جانِ هم که می افتند همدیگر را می کشند، ولی در برابر دیگران حاضر به مبارزه آشکار نیستند. چراکه قلب هایشان پراکنده است؛ هرچند در ظاهر، کنار هم هستند.

حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه در وصف مردم کوفه می فرماید:

«اَلْمُجْتَمِعَةُ اَبْدانُهُمْ وَالْمُخْتَلِفَةُ أهْواؤُهُمْ؛ (ای مردمی که) بدن هایتان جمع و افکار و خواسته ها (و قلب ها)یتان پراکنده است». (1)

سؤال: چرا چنین هستند؟ به چه علّت قلب هایشان پراکنده است؟

جواب: آیه شریفه مورد بحث پاسخ این سؤال را به طور صریح و شفّاف چنین بیان می کند: «علّت این پراکندگی، نداشتن تعقّل و اندیشه است؛ اگر عقل داشتند چنین نبودند».

ص:73

انسانی، مسائل فرهنگی، موقعیّت های سوق الجیشی نظامی و اقتصادی، نباید در مقابل چند میلیون یهودی، این قدر ضعیف و ناتوان باشند.

حزب الله لبنان به تفکّر و اندیشه روی آورد، در نتیجه دل هایشان مجتمع ویکپارچه شد و دیدید که در جنگ سی و سه روزه (1) چه ضربه مهلکی به اسرائیل

وارد کرد و باعث عزّت شیعیان، بلکه مسلمانان شد.

اگر اکنون در برخی کشورهای اسلامی، نظیر عراق و افغانستان، شاهد اوضاع اسف باری هستیم و هر روز کشته های جدید و خرابی های تازه ای می بینیم، به این دلیل است که قلب هایشان مجتمع و یکپارچه نشده و دست وحدت و اتّحاد به یکدیگر نداده اند، و در برابر دشمن مشترک از مسائل کوچک و اختلافات جزئی دست برنداشته اند. به امید آن روز که مسلمانان سراسر جهان در برابر دشمن، متّحد و یکپارچه شوند.

ص:74

آورده بودند، توصیه می کردند بر ایمان خویش باقی و ثابت بمانند، ولی خودشان ایمان نمی آوردند. خداوند طبق این آیه به آن ها اعتراض می کند که «چطور به آن ها توصیه می کنید که بر ایمانتان ثابت قدم باشید، ولی خودتان ایمان نمی آورید». (1)

از این آیه روشن می شود که انسان باید اصلاحات را از خودش شروع کند، نه این که خود را فراموش کرده و تنها به فکر اصلاح دیگران باشد.

آیه مذکور تنها برای آن زمان و خطاب به آن اشخاص نیست، بلکه در زمان ما و تمام زمان ها نیز جریان دارد. ما نیز نباید فقط به دنبال عیوب و اشکالات دیگران و رفع و اصلاح آن ها باشیم و خود را فراموش کنیم. البتّه این نشانه خودخواهی است که اگر خاری در پای دیگری فرو رود یا شاخه ای با چشمش برخوردکندآن رامی بیند؛امّاآنچه روح وجسم خودش راتهدید می کند، نمی بیند.

امام کاظم علیه السلام راه حلّ همه این مشکلات را تعقّل و تفکّر می داند و اصرار ایشان بر احیای عقل و اندیشه به این دلیل است که عزّت و آبرو و رفاه در دنیا وآخرت در سایه عقل و عقلانیّت است. متأسّفانه گروهی از مسلمانان این مطلب را نفهمیده و منکر حجیّت عقل شده اند.

ص:75

ص:76

ص:77

آیات مورد بحث گذشت - اکثریّت را مذمّت می کند. آیا این دو دسته از آیات قرآن با هم تضاد ندارند؟

جواب: آیات مشورت، مربوط به افراد باایمان و تربیت شده است و آیات اکثریّت، مربوط به انسان های آلوده و بی ایمان و کافر. بنابراین، آیات مذکور تضادّی با یکدیگر ندارند.

ص:78

تحریک عوامل وهّابی قرار می گیرند. آن ها اکثریّت اهل سنّت را در برابر اقلیّت شیعه، نشانه حقانیّت خود بیان می کنند.

ما عرض می کنیم: اوّلا: کدام اکثریّت؟ اکثریّتی که به در خانه حضرت زهرا علیها السلام هیزم بردند و خانه اش را به آتش کشیدند! (1) آیا چنین اکثریّتی مشروعیت دارد؟

ثانیآ: اگر اکثریّت، مشروعیّت داشته باشد و ملاک قرار گیرد، تعداد مسیحیان جهان از مسلمانان بیشتر است. آیا آن ها بر حقّند!؟

بنابراین، اکثریّت آلوده هیچ ارزشی ندارد و نباید از آن پیروی کرد؛ بلکه باید درپی حقّانیّت و ایمان و تقوا رفت، هرچند طرفداران آن کم باشند.

ص:79

ص:80

است، به این مانع اشاره کرده است. در فراز قبل درباره اکثریّت های ناسالم و در این فراز درباره اقلیّت های سالم سخن به میان آمده، در آن جا اکثریّت ناسالم، مذمّت و در این جا اقلیّت سالم، مدح شده است.

امام علیه السلام به چهار آیه شریفه درباره اقلیّت سالم استدلال کرده است. توجّه فرمایید:

ص:81

آری، آن ها که در معاشرت و دوستی حقّ دیگران را به طور کامل رعایت کنند و کمترین ستمی بر دوستان خود روا مدارند، کم هستند. تنها کسانی می توانند حقّ دوستان و آشنایان را به طور کامل ادا کنند که از سرمایه ایمان و عمل صالح بهره کافی داشته باشند. (1)

ص:82

قرآن 950 سال طول کشید: (فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلاَّ خَمْسِینَ عَامآ) (1) ، موفّق شد تنها مقدار کمی از مردم را به راه راست هدایت کند. طبق برخی روایات تنها 80 نفر از مردم به وی ایمان آوردند. (2) یعنی تقریبا هر 12 سال یک نفر ایمان آورد! این

گروه کوچک در مسیر هدایت و سعادت از کمی تعدادشان نهراسیده و به استهزا و تمسخر اکثریّت اعتنا نکردند، بر کشتی نجات سوار شده و از غرق شدن نجات یافتند. قرآن مجید با ذکر داستان این اقلیّت های سالم هشدار می دهد که اگر در مسیر صحیح قدم گذاشته اید و صراط مستقیم را طی می کنید، مبادا از کمی جمعیّتِ خود وحشت نموده و آن را رها کرده و به اکثریّت ناصالح بپیوندید.

اقلیّت های صالح، هسته مرکزی انقلابیون جهانند. در روزهای آغازین بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله جز علی و خدیجه علیهما السلام کسی در اطراف پیامبر صلی الله علیه و آله نبود. در ابتدای انقلاب شکوهمند امام خمینی قدس سره جز گروه اندکی از یاران مخلص وی، کسی دور او را نگرفته بود. همچنین در سایر انقلاب ها و حرکت های مهم.

اما این هسته مرکزی کوچک، مقاومت کردند و از تنهایی نهراسیدند تا به تدریج مشکلات برطرف شد و به تعبیر قرآن، مردم فوج فوج به آن ها پیوستند. (یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللهِ أَفْوَاجآ). (3)

مخاطب آیات مذکور تنها اقلیّت های صالح گذشته نیستند، بلکه شامل تمام اقلیّت های صالح تا قیام قیامت می شود.

خواننده گرامی! اگر در محیطی هستید که تنها شما اهل نماز و روزه اید، اگر در جایی کار می کنید که تنها شما رشوه نمی گیرید، اگر در جایی تجارت می کنید که تنها شما رباخواری نمی کنید و...، از تنهایی نترسید و با توکّل بر خدا به راه صحیحتان ادامه دهید که خداوند یاری تان خواهد کرد.

ص:83

ص:84

در آیه اوّل، اکثریّت ناصالح به نداشتن عمل و در این آیه به نداشتن عقل، توصیف شده اند و معنایش این است که اکثریّت ناصالح، نه علم دارند و نه عقل!

ص:85

در انتخابات شرکت کنند و 26 میلیون نفر به شخصی رأی دهند او رئیس جمهور اکثریّت می شود و حکومتش را دموکراسی می خواند.

در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، دوره ای که بوش کاندیدا شده بود، با رأی 25% کلّ مردم آمریکا انتخاب شد! تازه همین مقدار رأی هم به کمک تبلیغات وسیع و شست وشوی مغزها و وعده های دروغین حاصل شد!

گاه عوامل عجیب و حیرت آوری سبب شرکت مردم در انتخابات می شود. مثلا درباره انتخابات آمریکا، در خبرها آمده بود که علّت رأی دادن بسیاری از مردم، زیبایی همسر رئیس جمهور بوده است! آری، حکومت پرافتخار دموکراسی در دنیای امروز حاصل تبلیغات کاذب، وعده های دروغین، مخارج میلیاردی و شست وشوی مغزهاست.

امّا حکومت در اسلام، الهی است و حاکم از سوی خداوند تعیین می شود ومشروعیّت پیدا می کند، هرچند بازوی حکومت، مردم هستند. برای دست یافتن به این بازو، براساس دو آیه (وَشَاوِرْهُمْ فِی الاَْمْرِ) (1) (وَأَمْرُهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ) (2)

قائل به دخالت مردم هستیم؛ ولی اوّل باید فرهنگ سازی کرد، باید اکثریّت جامعه را به سوی ایمان و اسلام دعوت نمود، آن گاه آن ها در پای صندوق های رأی حاضر شوند تا شورا تشکیل و بازوی حکومت اسلامی شود. انتخاباتی که ما می گوییم، با انتخابات اکثریّتی جهان غرب فاصله زیادی دارد.

امّا در مسائل اخلاقی حتّی این اکثریّت هم در اسلام پسندیده نیست، و لذا اگر اکثریّت، نماز نخوانند شما باید نمازتان را بخوانید، اگر اکثریّت، رشوه خواری کنند شما مجاز به این کار نیستید. اگر اکثریّت، رباخواری کردند شما نباید آلوده آن شوید. و لذا صلحا و اولیا و انبیا و امامان علیهم السلام در عصر خود، هرگز تابع اکثریّت فاسد و ناصالح نبودند.

ص:86

ص:87

ص:88

إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الاَْلْبَابِ) (1) وَقَالَ: (وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْهُدَی وَأَوْرَثْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ * هُدیً وَذِکْرَی لاُِولِی الاَْلْبَابِ) (2) وَقَالَ: (وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ) (3) ؛ ای هشام! خداوند سپس صاحبان خرد را به بهترین روش ذکر

کرده و آن ها را به زیباترین زینت ها، زینت بخشیده، سپس فرموده: دانش وحکمت را به هرکس بخواهد (و شایسته بداند) می دهد؛ و به هرکس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است. و جز خردمندان (این حقایق را درک نمی کنند، و) متذکّر نمی شوند. و فرمود: (تفسیر آیات متشابه را) جز (خدا و) راسخان در علم نمی دانند. (آن ها که به دنبال درک اسرار آیات قرآنند) می گویند: ما به همه آن ایمان آوردیم؛ تمامی آن از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان، متذکر نمی شوند (و این حقیقت را درک نمی کنند) و فرمود: به یقین در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمدوشد شب و روز، نشانه هایی (روشن) برای خردمندان است و فرمود: آیا کسی که می داند آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حق است، همانند کسی است که نابیناست؟! تنها خردمندان متذکّر می شوند. و فرمود: آیا (چنین کسی با ارزش است یا) کسی که در ساعات شب در حال سجده و قیام، به عبادت مشغول است و از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: آیا کسانی که می دانند، با کسانی که نمی دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر می شوند». و فرمود: این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبّر کنند و خردمندان متذکّر شوند. و فرمود: و ما به موسی هدایت بخشیدیم، و بنی اسرائیل را وارثان کتاب (تورات) قرار دادیم. کتابی که مایه هدایت و تذکّر برای خردمندان بود. و فرمود: و پیوسته تذکّر ده، زیرا تذکّر، مؤمنان را سود می بخشد».

ص:89

ص:90

ص:91

1. جمله (الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ) عطف بر «الله» در آیه قبل باشد. طبق این تفسیر، راسخون در علم، حضرات معصومین علیهم السلام و تربیت یافتگان مکتبشان هستند.

2. عطف بر جملات قبل نباشد، بلکه جمله استینافیه (جمله تازه ای) باشد. ما همان تفسیر اوّل را ترجیح داده و دلایل آن را در تفسیر نمونه آورده ایم. (1)

به هر حال، آیه شریفه دلالت می کند که اولوا الباب در مسیر راسخون در علم گام برمی دارند.

ص:92

خداوند در آیات بعد (21 تا 23 سوره رعد) هشت صفت ویژه به شرح زیر برای اولوا الالباب بیان کرده است:

1. وفای به عهد و پرهیز از پیمان شکنی.

2. حفظ پیوندها و پاسداری از آن ها، ازجمله صله رحم.

3 و 4. خشیت از پروردگار و ترس از بدیِ حساب در دادگاه قیامت!

5. صبر و استقامت به منظور جلب رضای خدا.

6. اقامه نماز.

7. انفاق به نیازمندان به صورت پنهان و آشکار.

8. جبران خطاها و سیّئات، با نیکی ها و حسنات. (1)

نکته قابل توجّه در این جا، مقابله دو گروهی است که در متن آیه شریفه به آن اشاره شده است: کسانی که می دانند و آگاهند که قرآن مجید از سوی خداوند نازل شده است؛ چنین افرادی شباهتی به انسان های نابینا ندارند، و کسانی که نمی دانند قرآن از سوی خداوند نازل شده است؛ آن ها همچون نابینایانند.

این مقابله می خواهد بگوید حقانیّت و اعجاز قرآن به قدری واضح و آشکار است که هرکس چشمانی بینا داشته باشد آن را می پذیرد و آن ها که نمی پذیرند درواقع نابیناهستند.واین تفاوت راصاحبان مغزواندیشه می فهمندودرک می کنند.

ص:93

کسانی که می دانند باکسانی که نمی دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّرمی شوند».

در حدیثی، که در تفسیر این آیه وارد شده، امام صادق علیه السلام فرمودند:

«منظور از (الَّذِینَ یَعْلَمُونَ) ما اهل بیت هستیم، و مقصود از (الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ) دشمنان ما، و منظور از (أُوْلُوا الاَْلْبَابِ) شیعیان ما هستند که فرق میان ما و دشمنان ما را می دانند و راه ما را برگزیده اند». (1)

البتّه همان گونه که بارها گفته ایم، این گونه تفاسیر، بیان مصداق روشن و کامل آیه است، نه مصداق منحصر آن. بنابراین، مفهوم آیه به آنچه در روایت آمده منحصر نیست.

درضمن این آیه شریفه را می توان از معجزات قرآن مجید به حساب آورد؛ زیرا این آیات زمانی نازل شد که جهل و نادانی در جزیرة العرب موج می زد، تا آن جا که آن عصر را عصر جاهلیّت عرب نامیدند و افراد قادر بر خواندن ونوشتن، بسیار محدود وانگشت شمار بودند (2) ؛ به گونه ای که اگر کسی قصد

داشت وصیّت نامه ای بنویسد برای یافتن نویسنده وصیّت نامه به زحمت می افتاد. و لذا در آیه کتابت دِین می فرماید: «اگر نویسنده ای نیافتید دو شاهد بگیرید» (وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِّجَالِکُمْ). (3) در چنان محیطی، سخن گفتن از علم و دانش

وعالمان و دانشمندان و تعظیم و تکریم آگاهان و صاحبان عقل و اندیشه واهمیّت دادن به اولواالالباب، یک معجزه است و نباید به سادگی از کنار

آن گذشت.

ص:94

کاظم علیه السلام به آن استناد کرده است. می فرماید:

«(کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الاَْلْبَابِ)؛ این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبّر کنند و خردمندان متذکّر شوند».

واژه «مبارک» در لغت عرب معنای متفاوتی دارد. در فارسی، این واژه در جایی به کار می رود که شادی و خوشحالی و نشاطی وجود دارد؛ ولی در لغت عرب، به نعمتی گفته می شود که مستمر و پایدار باشد. «بَرَک» در لغت عرب، به شتری گفته می شود که سینه اش را روی زمین می گذارد و استقرار و ثبات پیدا می کند، مبارک هم نعمت پایدار و ثابت و مستمر است. بنابراین، قرآن مجید نعمتی است مستمر و جاویدان که مردم در تمامی قرون و اعصار می توانند از آن بهره بگیرند.

البتّه استفاده از قرآن، به قرائت و تلاوت و حفظ آن خلاصه نمی شود، چون هدف اصلی، اندیشه و فهم و عمل به قرآن است.

به عبارت دیگر، قرآن مجید نسخه هدایت است و نسخه هدایت، تنها برای خواندن، نوشته نمی شود (هرچند تلاوت قرآن ثواب بسیار دارد) بلکه خواندن باید مقدّمه عمل باشد و عمل، مایه سعادت است.

درضمن، جمله پایانی آیه شریفه بر این مطلب دلالت دارد که چون قرآن با عقل هماهنگ است باعث تذکّر صاحبان خرد می شود. و لذا ما معتقدیم هر آنچه عقل حکم کند شرع نیز به آن حکم می کند و به آنچه شرع حکم می کند عقل نیز حکم خواهد کرد (کلّما حکم به الشرع حکم به العقل وکلّما حکم به العقل حکم به الشرع) (1) بنابراین، عقل و شرع در راستای یکدیگرند. همان گونه که نورافکن

وخورشید چنین هستند، با این تفاوت که محدوده عقل و نورافکن، محدودتر ومحدوده خورشید و شرع، گسترده تر است.

ص:95

ص:96

ص:97

ص:98

منظور از «قلب» در این جا، بلکه در دیگر آیات قرآن، که از درک مسائل بحث می کند، همان «عقل» و شعور و ادراک است. در کتب لغت نیز یکی از معانی «قلب» همان «عقل» گفته شده است.

راغب در مفردات، قلب را در آیه مورد بحث به «علم و فهم» تفسیر کرده و در لسان العرب نیز می خوانیم که گاه «قلب» به معنای «عقل» به کار می رود.

امام کاظم علیه السلام نیز در روایت مورد بحث، قلب را به عقل تفسیر کرده است.

واژه «قلب» در اصل، به معنای تغییر و تحوّل و به اصطلاح، دگرگونی و انقلاب است و از آن جا که فکر و عقل انسان دائمآ در حال دگرگونی است به آن «قلب» گفته شده است. به همین دلیل، در آیات قرآن روی مسئله «سکینه و آرامش دل» یا «اطمینان قلب» تکیه شده است. مثلا در آیه 4 سوره فتح می خوانیم:

«(هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ)؛ او کسی است که آرامش را در دل های مؤمنین نازل کرد» و یا در آیه 28 سوره رعد آمده است:

«(أَلاَ بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)؛ آگاه باشید که با یاد خدا دل ها آرام می گیرد».

آری، تنها یاد خدا این موجود ناآرام (قلب) را آرامش می بخشد.

تعبیر (أَلْقَی السَّمْعَ) به معنای «گوش را افکند» که در ادامه آیه مورد بحث آمده، کنایه از گوش دادن و نهایت دقّت در استماع است. شبیه تعبیری که در فارسی داریم، می گوییم: «گوشم با شماست»؛ یعنی به خوبی به سخنانت گوش

می دهم. و کلمه «شهید»، که در پایان آیه آمده، در این جا به معنای کسی است که حضور قلب دارد و به اصطلاح، دلش در مجلس است و با دقّت مطالب را پیگیری می کند.

از مجموع آیه شریفه چنین استفاده می شود که دو گروه می توانند از این مواعظ، پند و اندرز بگیرند: نخست آن ها که دارای ذکاوت و عقل و هوشند وتوانایی تحلیل مسائل را به طور مستقل دارند. دیگر، کسانی که در این حد واندازه نیستند، امّا می توانند «مستمع» خوبی برای دانشمندان باشند و با حضور

ص:99

قلب به سخنان آن ها گوش فرا دهند و حقایق را از طریق ارشاد و راهنمایی آن ها فرا گیرند.

ص:100

ص:101

ص:102

خداوند متعال از دو طریق حق را بیان کرده است: یکی از طریق عقل و اندیشه، که هرچند شعاع آن محدود و گستره آن کم است، امّا قابل اعتماد می باشد. دیگر، از طریق وحی، که این مأموریّت را 124 هزار نفر (1) از پیامبران الهی انجام داده اند.

ص:103

در آیه 16 سوره طه می خوانیم: «(فَلاَ یَصُدَّنَّکَ عَنْهَا مَنْ لّاَ یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَی)؛ پس مبادا کسی که به آن (قیامت) ایمان ندارد و از هوس های خویش پیروی می کند، تو را از آن بازدارد، که هلاک خواهی شد!».

در این جا هم هوای نفس مانع پذیرش حق شده است.

2. حبّ مقام و مال؛ پیامبران یکی پس از دیگری مبعوث می شدند و هرکدام با ادلّه متقن و معجزات روشن و انکارناشدنی، مردم را به یکتاپرستی دعوت می کردند. امّا فرعون ها و نمرودها و مانند آن ها دعوت پیامبران را نمی پذیرفتند؛ چون مانع جاه و مقام و ثروت نامشروع آن ها بود. و لذا حبّ دنیا سرآمد تمام گناهان شمرده شده است. (1)

3. تعصّب های بی جا؛ یکی دیگر از موانع رسیدن به حق، تعصّب های خشک وبی جاست؛ تعصّبات خشک و کور و کر که هیچ مبنای معقولی ندارد. چنین انسان هایی همه حقایق را می بینند، ولی بهانه تراشی می کنند.

در آیات 91 تا 93 سوره اسراء نمونه هایی از این تعصّبات و بهانه جویی ها بیان شده است. مشرکان به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله گفتند:

«ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم تا این که چشمه جوشانی از این سرزمین (خشک و سوزان) برای ما خارج سازی. یا باغی از نخل و انگور از آنِ تو باشد؛ ونهرها در لابه لای آن جاری کنی، یا قطعات (سنگ های) آسمان را - آن چنان که می پنداری - بر سر ما فرود آری، یا خداوند و فرشتگان را در برابر ما بیاوری، یا برای تو خانه ای پرنقش و نگار از طلا باشد، یا به آسمان بالا روی، حتّی اگر به آسمان روی ایمان نمی آوریم، مگر آن که نامه ای بر ما فرود آوری که آن را بخوانیم!».

غیر از مورد اوّل، بقیّه تقاضاهای آن ها سودی برایشان نداشت؛ بلکه صرفآ بهانه جویی بود. راستی اگر با تقاضای آن ها موافقت و قطعات سنگ از آسمان

ص:104

نازل می شد، آن ها نابود می شدند و دیگر وجود نداشتند که ایمان بیاورند. در تقاضای دیگر، بسیار متکبّرانه برخورد کردند؛ زیرا نگفتند: ما را نزد خدا وملائکه ببر، بلکه گفتند: خدا و ملائکه را نزد ما بیاور! اگر انسان، اهل منطق باشد و از هوای نفس و حبّ مقام و مال و ثروت دوری کند و اهل تعصّب و عناد ولجاج نباشد، ایمان می آورد. زیرا بهتر از قرآن، دلیل و برهان و معجزه ای وجود نداشت که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای آن ها بیاورد.

ص:105

ص:106

5. میدان تمرین؛ حضرت علی علیه السلام فرمود: «اَلدُّنْیا مِضْمارُهُ، وَالْقِیامَةُ حَلْبَتُهُ، وَالْجَنَّةُ سُبْقَتُهُ؛ دنیا، میدان تمرین، و قیامت، مرکز اجتماع برای مسابقه نهایی وبهشت، جایزه بزرگ آن است». (1)

در روایت مورد بحث نیز دنیا به دریای عمیقی تشبیه شده که بدون داشتن کشتی مطمئن با شرایط و ویژگی خاص، نمی توان به سلامت از آن عبور کرد؛ چراکه دریا خطرات فراوانی دارد که بدون آشنایی با آن ها و داشتن آمادگی کافی برای مقابله، عبور از آن کار بسیار خطرناکی است. از جمله خطرهای دریا می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.امواج سهمگینی که گاه کشتی های غول پیکررادرهم شکسته و نابود می کند.

2. گرداب هایی که براثر چرخش آب دریا به گرد خود، پیدا می شود و ممکن است کشتی ها را در کام خود فرو برد.

3. گم کردن راه نیز خطری است که دریانوردان را تهدید می کند و لذا معمولا کشتی ها از مسیرهایی که به سواحل نزدیک تر است حرکت می کنند.

4. نداشتن نیروی محرّکه و بادبان های کافی نیز کشتی را از حرکت می اندازد.

حضرت لقمان (2) به فرزندش توصیه می کند که برای نجات از این خطرات بزرگ کشتی ای بسازد که دارای ارکان پنج گانه باشد، چراکه کشتی، یک: به ناخدا نیاز دارد. دو: دلیل راه و راه بلد می خواهد. سه: به یک نیروی محرّکه قوی احتیاج دارد. چهار: نیروی بازدارنده ای که هر زمان طوفانی رخ داد و نیاز شد، بتوان آن را متوقّف کرد. برای این منظور، از طناب محکم و بلندی که سر آن قلّاب قوی چند پری داشت استفاده می کردند. و پنج: به زاد و توشه نیاز دارد.

ص:107

ص:108

ص:109

ص:110

می توان اسلام را «دین اندیشه و تفکّر» نامید. آیات متعدّدی از قرآن، و روایات فراوانی از معصومان علیهم السلام مؤیّد این مطلب است.

از آیات قرآن کافی است به آیه شریفه 46 سوره سبأ اشاره کرد، که می فرماید:

«(قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا للهِِ مَثْنَی وَفُرَادَی ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا...)؛ بگو: شما را تنها به یک چیز اندرز می دهم، دو نفر دو نفر یا به تنهایی برای خدا قیام کنید، سپس بیندیشید...».

طبق این آیه شریفه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مردم یک دستور مهم داده و یک موعظه اساسی کرده، که همه چیز در آن است. سعادت دنیا و آخرت، آرامش هر دو جهان، انسانیّت، سلامتی، تندرستی و خلاصه تمام خیرات در آن وجود دارد و آن این که «به صورت گروهی یا انفرادی قیام کنید و اندیشه خود را به کار گیرید» اگر فکر و اندیشه به کار گرفته شود، خواهید فهمید که شرک و بت پرستی واختلاف و درگیری و منازعه، مایه شقاوت و بدبختی، و توحید و یکتاپرستی واتّحاد و دوستی، مایه موفقیّت و پیشرفت است.

ص:111

2. امام صادق علیه السلام فرمود: «اَلْفِکْرُ مِرْآةُ الْحَسَناتِ وَکَفّارَةُ السَّیِّئاتِ؛ فکر کردن واندیشیدن آینه نیکی ها و کفّاره گناهان است». (1)

آری، راه رسیدن به حسنات و جبران گناهان و سیّئات، فکر کردن است. جادّه حسنات و ترک سیئات، به فکر و اندیشه منتهی می شود.

3. امام رضا علیه السلام فرمود: «لَیْسَتِ الْعِبادَةُ کَثْرَةُ الصَّلاةِ وَالصَّوْمِ، اِنَّما الْعِبادَةُ التَّفَکُّرُ فی اَمْرِ اللهِ؛ عبادت، (تنها) نماز و روزه زیاد نیست، بلکه اندیشه و تفکّر در دستورات پروردگار است». (2)

معیار قبولی نماز و روزه هم، فکر و اندیشه است. به همین دلیل در روایات آمده: که آن مقدار از نماز پذیرفته می شود که همراه حضور قلب باشد. (إِنَّ الْعَبْدَ

لا یُقْبَلُ مِنْ صَلاتِهِ إِلّا ما اَقْبَلَ عَلَیْهِ مِنْها بِقَلْبِهِ). (3) و در حدیث دیگر می خوانیم: «حَبَّذا

نَوْمُ الاَْکْیاسِ وَاِفْطارُهُمْ» (4) یعنی افطار متفکّرانه، از روزه های مستحبی روزه داران

بی فکر ارزشمندتر است.

متأسّفانه دنیای امروز دنیای اندیشه نیست. اگر فکر و اندیشه بر جهان امروز حاکم بود، بشر بیشترین فکرش را صرف ساخت و نگهداری سلاح های کشتار جمعی نمی کرد. اگر فکر حاکم بود، تجارت موادّ مخدّر، جزء چند تجارت دست اوّل نبود. اگر فکر حاکم بود، خرید و فروش انسان در عصر اتم بی معنا بود. وخلاصه اگر فکر حاکم بود، خیلی از چیزها تغییر می کرد.

ص:112

تفکّر و اندیشه، فرمود: «فکر و اندیشه نشانه و علامتی دارد، و سکوت، نشانه تفکّر است».

پرحرفی نشانه کم عقلی یا سبب کم عقلی است، آن ها که سکوت اختیار می کنند و جز به مقدار لازم سخن نمی گویند، افراد هوشمندی هستند. در روایتی می خوانیم:

«با مؤمنی دوست شوید که سکوت می کند و کمتر سخن می گوید» (اِذا رَأَیْتُمُ الْمُؤْمِنَ صَمُوتآ فَادْنُوا مِنْهُ). (1)

نتیجه این که باید سعی کنیم زندگی خود را بر محور فکر و اندیشه بسازیم واز رقابت های بی دلیل، چشم و هم چشمی ها، تجمّل پرستی ها، غرب زدگی ها ومانند آن، که نشانه بی فکری است، اجتناب ورزیم.

ص:113

انسان وقتی متوجّه شد مسیری را خطا می رود باید توقف کند و شجاعانه تصمیم بگیرد که در مسیر صحیح حرکت کند.

در حال حاضر قسمت مهمّی از ثروت کشور به سیگار و دود تبدیل می شود وارمغان آن بیش از 120 نوع بیماری، و تعداد خیره کننده ای مرگ و میر است. (1)

اگر هم وطنان سیگاری لحظه ای با خود خلوت کرده و همانند حر بن یزید ریاحی بر هوای نفس پا گذاشته و تصمیم جدّی و شجاعانه ای برای ترک سیگار بگیرند، هم خود را نجات می دهند و هم به خانواده و جامعه کمک می کنند.

ص:114

ص:115

ص:116

می خواهد که بیندیشند. (1)

بنابراین، هدف از رسالت انبیا، فعّال کردن عقل ها برای شناخت خداست.

ص:117

1. حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ الثَّوابَ عَلی قَدْرِ الْعَقْلِ؛ بی شک ثواب (اعمال) به مقدار عقل (انجام دهنده آن اعمال) است». (1)

از این روایت استفاده می شود که کمیّت مهم نیست، بلکه کیفیت عمل اهمّیّت دارد و کیفیّت، زاییده عقل است. اگر انسان عاقل تمام عبادات را انجام دهد می گوید: «ما عَبَدْناکَ حَقَّ عِبادَتَکَ؛ تو را آن گونه که شایسته توست عبادت نکردم». (2) و اگر تمام درجات معرفت را طی کند می گوید: «ما عَرَفْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتَک؛

آن گونه که حقّ معرفت توست، شناخت پیدا نکردم». (3) امّا انسان های جاهل

ونادان با مختصر عملی مغرور شده و دچار توهّم می گردند. روزی، شخصی از این دسته افراد، پس از مقداری عبادت، برای خود ولایت تکوینی قائل شد. تصوّر کرد که اگر به فلان ماشین دستور توقّف دهد از حرکت بازمی ایستد! امّا چنین نشد و به خیال و توهّم پوچ خود پی برد.

آری! انسان عاقل به کیفیّت عمل توجه دارد، امّا عبادت جاهل عاری از کیفیّت است.

2. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «نَوْمُ الْعاقِلِ اَفْضَلُ مِنْ سَهْرِ الْجاهِلِ؛ خواب (واستراحت) عاقل، از بیداری (و شب زنده داری) جاهل ارزشمندتر است». (4)

تاریخ، افراد عابدی را نشان می دهد که عبادتشان همراه با تعقّل و تفکّر و از روی معرفت و شناخت نبود و لذا به عاقبت بسیار بدی دچار شدند. نمونه بارز آن ها، خوارج نهروانند.

شبی حضرت علی علیه السلام و کمیل بن زیاد از یکی از کوچه های کوفه عبور می کردند که صوت قرآن مردی از درون خانه ای توجّه آن حضرت را به خود جلب کرد. آن شخص این آیه را با صدای زیبا تلاوت می کرد:

ص:118

«(أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِدآ وَقَائِمآ یَحْذَرُ الاْخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ)؛ آیا (چنان کسی باارزش است یا) کسی که در ساعات شب در حال سجده و قیام به عبادت مشغول است و از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟!». (1)

کمیل از روحانیّت و معنویت او لذّت برد، بی آن که چیزی بر زبان جاری کند. حضرت به او فرمود: «سروصدای این مرد مایه اعجاب تو نشود، او اهل دوزخ است!». بعد از پایان جنگ جمل، حضرت به همراه کمیل بن زیاد و عدّه ای دیگر، از میان کشته های دشمن عبور می کردند. ایشان، بالای سر یکی از کشته ها ایستاد و خطاب به کمیل فرمود: «این همان شخصی است که صوت قرآنش در دل شب توجّه تو را به خود جلب کرده بود!» کمیل حضرت را بوسید و استغفار کرد. (2)

3. امام باقر علیه السلام فرمود: «إنَّما یُداقُّ اللهُ الْعِبادَ فی الْحِسابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی قَدْرِ ما آتاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فی الدُّنْیا؛ دقّت خداوند درباره حساب و کتاب بندگان در روز قیامت، به میزان عقل و فکر آن ها در دنیا بستگی دارد». (3)

چه گوهر گران بهایی است عقل، و چقدر در دنیای امروز کمیاب است.

گاه تصوّر می شود که سران دنیای کنونی از عالم ترین و عاقل ترین مردمند، در حالی که متأسفانه چنین نیست، بلکه از جاهل ترین و کم عقل ترین افراد بشرند!

آیا کسانی که زرادخانه های خود را به قدری پر از بمب ها و سلاح های ویرانگر کرده اند که به وسیله آن می توانند هفت بار تمام مردم کره زمین را نابود کنند، عاقلند؟ یا عاقل کسی است که با مذاکره و گفتگو مشکلات و سوءظن ها را برطرف کرده و این بودجه هنگفت را صرف نیازهای مردمش می کند؟

آیا کسانی که با تولید و پخش مواد مخدّر در سراسر جهان فقط به فکر

ص:119

پرکردن جیب خود هستند و سوغاتی جز ضعف و ناتوانی و ازهم گسیختگی برای مردم نمی آورند، عاقلند؟ یا کسانی که به جای این کار بسیار زشت، به فکر اصلاح و تقویت مردم و برآوردن حاجات اوّلیّه آن ها هستند؟

به راستی که عقل گوهر گران بها و کمیابی است و لذا خداوند پیامبرانش را برای فعّال کردن عقول مردم، به رسالت مبعوث کرد.

ص:120

ص:121

ص:122

است. طبق این قاعده، از آن جا که خداوند ما را برای تکامل آفریده، اسباب تکامل را نیز در اختیارمان نهاده است.

امام کاظم علیه السلام در این بخش از روایت به همین مطلب اشاره دارد. می فرماید: خداوند برای سعادت و رستگاری بشر و رسیدن به قلّه های تکامل، دو وسیله مهم را که همان عقل (حجّت باطن) و پیامبران (حجّت ظاهر) است در اختیار بشر قرار داده است. خوشا به حال آنان که با استفاده از این دو ابزار، راه را از چاه شناخته و مسیر صحیح را برگزیده اند.

در این جا مباحث مختلفی مطرح است که به چند مورد آن ها اشاره می شود:

ص:123

حتّی انبیا و پیامبران علیهم السلام هم نمی آمدند عقل برای درک آن ها مشکل نداشت. حُسن عدالت و قُبح ظلم، ازجمله مسایلی است که عقل، آن را با تمام شاخ وبرگ هایش درک می کند. بنابراین، انبیا این بخش از ادراکات عقلیّه را تأیید وتقویت می کنند. آیاتی از قبیل: (کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ) (1) و (اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ

لِلتَّقْوَی) (2) درحقیقت، تأیید و تقویت ادراکات عقلیّه درباره حسن احسان و قبح

ظلم است.

ب) بخش دوم، اموری است که عقل، کلیّات آن را درک می کند، امّا به جزئیّات آن پی نمی برد و شرع، حکم جزئیّات آن را بیان می کند. مثلا عقل درک می کند که اغنیا و ثروتمندان باید نیاز فقرا و مستمندان جامعه را برطرف کنند، وگرنه جامعه مختل شده و به بی نظمی ها و دشمنی ها و کینه ورزی ها مبتلا می گردد. امّا این که این کمک ها چگونه باشد؟ به چه اموالی تعلّق گیرد؟ مقدار و اندازه آن چقدر باشد؟ به چه افرادی پرداخت؟ مدّت زمان آن چقدر باشد؟ و دیگر جزئیات آن را عقل درک نمی کند، و لذا شرع عهده دار آن می شود.

یا عقل درک می کند که اموال میّت به نزدیک ترین بستگانش می رسد، امّا این که آیا دولت هم می تواند از ارث مالیات بگیرد؟ سهام هریک از ورثه چه مقدار است؟ آیا همه ورثه از تمام اموال میّت سهم می برند یا از بخش خاصی از آن و جزئیّاتی مانند این ها، از قلمرو عقل خارج است و به قوانین شرع نیاز دارد.

خلاصه این که عقل، اصل و اساس بخش دوم قوانین شریعت و تکوین را درک می کند ولی تفصیل آن در شریعت آمده است.

ص:124

رسیدن به مقصد به نور و روشنایی احتیاج دارد. خداوند دو چراغ پرنور به وی داده که یکی درونش را روشن می کند و دیگری فراروی او در بیابان است تا به مقصد برسد و برای رسیدن به مقصد، هر دو مورد نیاز است. و آن ها که یکی از این دو را در اختیار ندارند به مقصد نمی رسند.

ص:125

ص:126

می کنند. با پوشیدن یک لباس نو، طرز نگاه و نوع راه رفتن و روش غذا خوردنشان تغییر می کند!

چنین انسان هایی که با اندک مالی مغرور می شوند، شکر خدا را فراموش کرده و عاقل محسوب نمی گردند.

هنگامی که داستان قارون را در قرآن مطالعه می کنیم که گفت: «علم و دانش وتدبیر و مدیریّت من سبب به دست آوردن این اموال شد!». (1) او را مذمّت

می کنیم، در حالی که اموال و ثروت او آن قدر وسیع بود که کلید گنج هایش را چند مرد قوی پیکر حمل و نقل می کردند! (2) امّا ما با چه مقدار مال و ثروت، خود را

می بازیم؟ گاه با یک دست لباس نو، گاه با یک تخته فرش، گاه با یک دستگاه اتومبیل، گاه با یک منزل مسکونی. آری، گاه با چیزهای بسیار کوچک و گاه با اشیای بزرگ، خود را فراموش کرده و به دنبال آن، خدا را هم از یاد می بریم.

قرآن مجید از چنین افرادی با دو تعبیر یاد کرده است: 1. «بَطَر» به معنای مست نعمت شدن. 2. «تَرَف» به معنای تنعّم؛ و مترف به کسی می گویند که فزونی نعمت، او را غافل و مغرور و مست کرده و به طغیان واداشته است. آری، چنین انسان های کم ظرفیّتی همه چیز حتّی خدا را فراموش می کنند.

البتّه خداوند، بندگانی همچون علی علیه السلام نیز دارد که ظرفیت وجودی اش همچون اقیانوس است و درباره دنیا می فرماید:

«إِنَّ دُنْیَاکُمْ عِنْدِی لاََهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِی فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا؛ بی تردید این دنیای شما نزد من از برگ جویده ای که در دهان ملخی باشد، خوارتر و بی ارزش تر است». (3)

شیعیان علی علیه السلام باید قدم جای قدم مولای خویش گذاشته و در مسیر او حرکت کنند. هرچند - همان گونه که خود آن حضرت فرمودند - ما نمی توانیم در

ص:127

همه چیز همچون آن مرد آسمانی شویم (1) ، ولی می توانیم شباهتی بین خود و آن

حضرت ایجاد کنیم. در هر حال، نباید خداوند را فراموش کرد و از شکر نعمت هایش غافل شد.

سؤال: چرا شکر نعمت، نشانه عقل است؟

جواب: زیرا اگر انسان عقل داشته باشد و خوب بیندیشد، خواهد فهمید که نعمت های دنیا هیچ اعتباری نداشته و استمرار و استقرار آن تضمین شده نیست. ممکن است در یک چشم بر هم زدن، همه چیز تغییر کند. امکان دارد در مدّتی کوتاه، ثروتمندترین مردم دنیا به خاک فقر و ذلّت بنشیند، و فقیرترین مردم دنیا، دارای ثروتی عظیم و مهم شود.

اگر یکی از رگ هایی که از نقاط مختلف بدن می گذرد و قلب را تغذیه می کند مسدود شود، ایست قلبی ایجاد شده و انسان سکته می کند. رگ های بسیار نازکی از مغز عبور می کنند که لطیف تر از هر شیء لطیفی هستند، چنانچه به هر علّتی یکی از این رگ ها پاره شود، اگر در نقطه حسّاسی باشد، در کار مغز اختلال ایجاد کرده و ممکن است باعث زوال عقل انسان شود. آن گاه انسانی که تا قبل از این حادثه مورد احترام پیر و جوان، بزرگ و کوچک، غریبه و خودی بود، اکنون بچّه ها نیز به او احترام نمی گذارند!

میلیاردها سلول در بدن ما وجود دارد که طبق نظم خاصّی فعالیت می کنند. اگر یکی از سلول ها طغیان و سرکشی کند و به تکثیر و تولید بی رویه بپردازد، و یک سلول به 2 سلول تبدیل شود، 2 سلول به 4 سلول، و 4 سلول به 8، 8 به 16، و 16 به 32 تبدیل شود و به همین شکل به رشد خود ادامه دهد، ناگهان متوجّه تومور خطرناکی می شویم که آن را سرطان نامیده اند. آری، سلولی که با چشم غیر مسلّح دیده نمی شود، نیرومندترین انسان ها را زمین گیر می کند.

شخص عاقل، به این امور و مانند آن، که از نشانه ها و مصادیق بی اعتباری دنیا

ص:128

هستند، فکر می کند و لذا هنگامی که نعمتی به او برسد شکر آن را به جای می آورد تا خداوند آن را برایش نگه داشته و زیاد کند. برخلاف جاهل نادان، که با کفران نعمت، زمینه ساز عذاب الهی می شود.

ص:129

ص:130

ص:131

ص:132

خاقانی است - درباره آن گفته است. خلاصه این که همه چیز دنیا عبرت است، امّا عبرت گیرندگان کم هستند. (1)

پیرمرد قد خمیده ای که با چهار قدم راه رفتن دچار تپش قلب و بالارفتن ضربان قلب و تنگی نفس می شود و ناچار است دقایقی بنشیند و استراحت کند و سپس چند گام دیگر بردارد، برای جوانان عبرت است. زیرا او هم در ایّام جوانی، پرنشاط و قدرتمند و پرنفس بوده و اکنون دچار عوارض کهولت سن شده است. عوارضی که در انتظار همه جوانان است و آن ها نباید به وضع فعلی خود مغرور شوند. هر تار موی سفیدی که بر سر و صورت انسان پدیدار می شود، هشدار و عبرتی است. هر برگ زردی که از شاخه درختی بر زمین می افتد عبرت بوده و پیامش این است: «من همیشه زرد و پژمرده نبوده ام؛ بلکه در گذشته سرسبز و شاداب بودم و گذشت زمان با من چنین کرده و با تو نیز خواهد کرد. به شور و نشاط و قدرت کنونی ات مغرور مشو. با گذشت زمان تو هم نیروهایت را از کف خواهی داد و با یک نسیم سقوط خواهی کرد!».

تاریخ، اشعار شعرای هدفمند، بیمارستان ها، گورستان ها و مانند آن، همگی عبرتند؛ امّا متأسفانه هنگامی که شهوات بر عقل و خرد انسان مسلّط می شود اجازه عبرت آموزی نمی دهد. آری، شهوات، نور عبرت را خاموش می کند.

بنابراین، آرزوهای طولانی، فضول الکلام و شهوات، آفت های سه گانه عقلند و کسانی که این آفات را بر عقل خود مسلّط کنند، عقل خویش را نابود کرده اند.

درضمن از این جمله معلوم می شود که انسان دارای اختیار است، می تواند این آفت ها را بر عقل خود مسلّط کرده و آن را نابود کند، یا می تواند مسلّط نکرده و حیات عقلش را حفظ کند.

کسی که عقلش را فاسد و نابود کند، دنیا و آخرتش را از دست می دهد و میان خیر و شر، و زندگی دو روزه دنیا و سعادت جاودانه آخرت، فرقی نمی گذارد.

ص:133

اگر از این روایت طولانی ارزشمند جز همین بند هفدهم نبود، برای نجات وهدایت انسان کافی بود. به ویژه که امام هفتم علیه السلام این سخن را در عصری گفته که گروهی از مسلمانان، منکر حجیّت عقل بودند!

ص:134

ص:135

ص:136

موانع از بین نرود، رشد و نمو حاصل نمی شود. تا باغبان، باغ را از علف های هرزه پاک نکند و سنگ های مانع رشد را بر ندارد و دیگر موانع نمو درختان ومحصولات باغ را برطرف نسازد، رشد و نمو حاصل نمی شود. آدمی هم تا زمانی که موانع رشد روح و رذایل اخلاقی را از وجودش پاک سازی نکند، روح و روانش رشد و نمو نخواهد کرد. بنابراین، پاکسازی، مقدّمه نموّ است.

ص:137

گاه انسان آن قدر غافل می شود که آخر وقت نماز به فکر نماز می افتد و تازه با کمک گرفتن از همسر و فرزندان و دوستان و همکاران متوجه می شود که نماز خوانده یا نه؟ و اگر نخوانده، با شتاب و عجله در آخرین لحظات، نماز دست وپا شکسته ای می خواند!

امام کاظم علیه السلامدرمان این آفت راتوجّه به خداودوری ازهوی وهوس هامی داند.

ص:138

1. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«إِنَّما بَدْءُ وُقُوعِ آلْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ، وَ أَحْکَامٌ تُبْتَدَعُ؛ سرآغاز فتنه ها دو چیز است: هوی و هوس هایی که از آن پیروی و حمایت می گردد و احکامی که بدعت گذاشته می شود». (1)

یکی از بدعت های عصر و زمان ما «احکام عرفی» است. عدّه ای می گویند: «احکام اسلام مربوط به 1400 سال قبل است و اکنون کارآیی ندارد، لذا باید ببینیم عرف چه می گوید و همان را معیار قرار دهیم». این گونه بدعت ها سرچشمه فتنه هاست.

در سازمان ملل و شورای امنیّت، چند کشور قدرتمند برای خود حق وتو قرار داده اند. این بدعت، نه با عقل سازگار است، نه وجدان می پذیرد و نه مردم آن را به رسمیّت می شناسند. و لذا منشأ مفاسد بی شمار و فتنه های فراوان است.

2. در روایت دیگری از حضرت علی علیه السلام می خوانیم:

«اَلْهَوی اَعْظَمُ الْعَدُوَّیْنِ؛ از میان دو دشمن، هوای نفس خطرناک تر است». (2)

بنابراین، دشمن درجه اوّل و پرخطر انسان، هوای نفس اوست، حال دشمن دوم هرچه و هرکس باشد تفاوتی نمی کند و به پای هوای نفس نمی رسد. ضربه ای که هوای نفس به انسان می زند هیچ دشمنی نمی زند.

3. حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود:

«اِنَّما سُمِّیَ الْهَوی لاَِنَّهُ یَهْوی بِصاحِبِهِ؛ علّت این که هوای نفس را به این نام نامیدند این است که صاحبش را به زمین می زند». (3)

یکی از معانی واژه «هوی» سقوط کردن است. «زَیْدٌ هَوی» یعنی زید افتاد وسقوط کرد. و این که فقها رفتن از حالت قیام به قعود (ایستادن به نشستن) را

ص:139

هُوِیّ می گویند به این دلیل است که حالت ایستاده به حالت نشسته تبدیل می شود.

به هر حال، حضرت رسول صلی الله علیه و آله می فرماید: علّت این که هوای نفس را «هوی» نامیده اند این است که مایه سقوط انسان می شود. در روایت دیگری از حضرت علی علیه السلام می خوانیم که هوای نفس، انسان را به اسفل السافلین سقوط می دهد. (1)

یعنی جایی که پایین تر از آن نیست، اگر در آخرت باشد به اعماق جهنّم و اگر در این دنیا باشد به پست ترین مقامات دنیایی و رذایل اخلاقی.

خلاصه این که اگر دوست داریم اعمالمان رشد کند باید قلبمان را فقط متوجّه خدا کرده، عقلمان را امیر و هوای نفس را اسیر کنیم.

ص:140

ص:141

ص:142

یا همکارانی که اخلاق کاری را مراعات نمی کنند و حق را باطل و باطل را حق جلوه می دهند.

بسیاری از جوانان از چنین تنهایی شکایت دارند و می پرسند: چه کنیم؟ آیا با آن ها هماهنگ و همرنگ شویم تا تنهایی مرتفع گردد؟ یا از آن ها جدا شویم وانواع مشکلات، ازجمله مشکل تنهایی را به جان بخریم؟

امام کاظم علیه السلام در پاسخ سؤال مذکور دستورالعمل زیر را ارائه می فرماید: در چنین مواردی تنهایی و وحدت را انتخاب کن و بر مشکلاتش صبر نما و خودت را آلوده این گونه افراد مکن، که صبر بر وحدت، نشانه عقل است و عقل، تنهایی و پاک بودن را بر آلودگی و با اجتماع آلوده بودن ترجیح می دهد. زیرا به تعبیر یکی از شعرای معاصر: «همرنگ جماعت شدنت رسوایی است».

سپس امام علیه السلام به چهار مشکلی که ممکن است در چنین محیط هایی به وجود آید اشاره کرده و راه حلّ آن ها را بیان می نماید. توجّه بفرمایید:

1. نداشتن انیس و مونس؛ این مشکل را به وسیله انس با خداوند متعال حل کن که خداوند انیس بی کسان است (یا اَنیسَ مَنْ لا اَنیسَ لَهُ) (1) ، کسی که با خداست تنها نیست، بلکه کسی که بی خداست تنهاست؛ هرچند در میان جمعیّت باشد.

2. تنهایی؛ و این، غیر از نداشتن انیس و مونس است. به عنوان مثال، گاه کسی سوار قطاری می شود و در کوپه قطار، رفیق و همسفر و انیس و مونسی ندارد؛ در حالی که افرادی در آن جا هستند، ولی رفیق و دوست و مونس او نیستند. امّا گاه هیچ کس در کوپه او نیست، که در این صورت تنهای تنهاست.

خداوند متعال، هم انیس و مونس شخص باایمان است در جامعه ای که افراد زیادی هستند، ولی براثر بی ایمانی و فساد اخلاقی با آن ها انس ندارد، و هم رفیق و همراه انسان باایمان تنهاست، در جایی که هیچ شخص دیگری نیست.

ص:143

3. مشکلات مالی؛ اگر شخصی در میان گروهی زندگی کند که انیس و مونس ودوست و رفیقی در بین آن ها ندارد، در مشکلات مالی نیز کسی به یاری اش برنمی خیزد. امام علیه السلام می فرماید: «خداوند، باعث غنای چنین انسان هایی در زمان فقر و نیاز است» و مشکلاتشان را از جایی که انتظار ندارند حل می کند (وَمَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَّهُ مَخْرَجآ * وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ). (1)

4. بی قبیلگی؛ اگر احساس می کنی عزّت و اعتبار نداری و عشیره و قبیله ات به تو پشت کرده اند، نگران و ناراحت مباش، که خداوند پشت و پناه توست و چه پناهگاهی بهتر از خداوند متعال، که بهترین پناهگاه است.

بنابراین، خداوند، مونس چنین انسان هایی در غربت، رفیق آن ها در تنهایی، سبب غنای آن ها در زمان فقر و عزّت و اعتبار آن ها هنگام پشت کردن قبیله است. چنین افرادی نباید خود را ببازند، بلکه باید بر خدا تکیه کنند که همه مشکلات را حل می کند.

ص:144

به علاوه، اگر فریادی برضدّ دین بلند شود و به مقدّسات دینی اهانت گردد مسلمانان آن جا اعتراض می کنند. لذا ما سفارش می کنیم که مهاجرت کنند و با اعمال و رفتار شایسته، مبلّغ خوبی برای اسلام باشند. امّا باید خیلی جدّی مراقب دو مطلب باشند:

1. سنّت های دینی را حفظ کنند تا در آن جوامع هضم نشوند و برای این منظور با مسلمانان جلسات هفتگی و ماهانه داشته باشند؛ به ویژه در اعیاد ووفیات.

2. بسیار مراقب فرزندانشان باشند که آن ها بیشتر در خطرند، چراکه بعضی از آنان متولّد آن جا هستند و شناسنامه آن جا را گرفته اند و در مدارس آن جا درس می خوانند و با بچّه های آن جا رفاقت دارند. لذا باید مراقب تربیت آن ها بود و تا آخر عمر در آن جا سکونت نکرد و پس از مدّتی به وطن بازگشت و جای خود را به دیگری داد.

ص:145

ص:146

ص:147

بخواند و گاه به مسجد مقدّس جمکران برود، مشمول شفاعت، و اهل نجات است؛ هرچند تمام عمر گناه کرده باشد!

این تفکّر نیز خطا و اشتباه است؛ زیرا دعا و زیارت و توسّل، هرچند لازم است؛ امّا به تنهایی کافی نیست. و لذا امام کاظم علیه السلام فرمود: «هیچ راه نجاتی جز از طریق طاعت و بندگی نیست» و گام اوّل در اطاعت، حساب حلال و حرام ورعایت حقوق الناس است. چگونه ممکن است حلال و حرام را مراعات نکنیم و حق الناس را نشناسیم و تمام زندگی مان آلوده به حرام باشد، آن گاه دم از شیعه بودن بزنیم؟

باید مردم را به این نکته مهم توجه داد که راه نجات، اعمال صالح و توبه از گناهان است. باید مقداری عمل صالح باشد تا انسان مشمول شفاعت اولیا وصلحا شود. در حدیثی می خوانیم:

«ما شِیعَتُنا اِلّا مَنِ اتَّقَی اللهَ وَاَطاعَهُ؛ شیعیان ما کسانی هستند که تقوای الهی را پیشه خود کرده و مطیع خدا باشند» (1)

نه کسانی که زندگی شان آلوده به انواع گناهان است و خطاهای خود را جبران نمی کنند و تنها به توسّلات و دعاها و زیارات دل بسته اند. البتّه اطاعتِ همراه با علم و آگاهی، نه چشم بسته و طوطی وار؛ افتخار ما این است که پیرو حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام هستیم، او که پس از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله داناتر از همه مسلمانان بود. او که خطبه های والایی همچون خطبه های نهج البلاغه دارد؛ خطبه هایی که در میان خطبه های سخنوران شهیر عرب، نمونه ندارد. (2) آیا سزاوار است پیروان چنین انسانی، جاهل و بیگانه از علم و آگاهی باشند؟!

ص:148

ص:149

ص:150

و اداره کنند، طبعآ عملکرد آن ها عالی نخواهد بود. امّا اگر بخواهند هیئتی تشکیل دهند که برنامه اخلاقی و دینی و فرهنگی مناسبی ارائه دهد و سطح تأثیرگذاری بالایی داشته باشد و تبعات منفی آن صفر یا بسیار کم باشد، موفّق به تشکیل یکی دو مورد بیشتر نخواهند شد. اولویّت را به کدام یک بدهند؟

3. زن و شوهری درباره تعداد فرزندان مردّدند؛ فرزندان زیاد امّا با تربیت وآگاهی پایین، یا یکی دو فرزند عالِم و تربیت شده و مفید؟ چه کنند؟

4. انتخاب دوستان فراوانی که ممکن است در میان آن ها انسان های ناباب ومشکوکی باشند بهتر است، یا قناعت به یکی دو دوست خوب و مطمئن که قابل اتکا و مورد اعتماد باشند؟

5. گاه ممکن است انسان در علوم مختلف مطالعه و تحقیق کند و صاحب نظر شود. و امکان دارد تمام تلاش و کوشش خود را صرف یک علم و دانش کند وتنها در آن علم متخصّص گردد. کدام مقدّم است؟

خلاصه این که در تعارض بین کمیّت و کیفیّت در امور مادّی و معنوی، کدام یک را باید ترجیح داد؟

عقل می گوید: کمترِ با کیفیّتِ بالاتر، بهتر از بیشترِ با کیفیّتِ پایین است. این مطلب به قدری واضح و روشن است که در ضرب المثل ها نیز آمده است. ضرب المثل قدیمی معروف «یک ده آباد بِه از صد ده خراب» (1) به همین مطلب

اشاره دارد.

قرآن مجید نیز این حکم عقل را تأیید کرده است، آن جا که می فرماید:

«(تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ)؛ پربرکت و زوال ناپذیر است کسی که حاکمیّت و مالکیّت (جهان هستی) به دست اوست و او بر هر چیز تواناست. آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کند،

ص:151

و او توانا و آمرزنده است». (1)

آری، قرآن کریم نیز کیفیّت را بر کمیّت ترجیح داده است. در روایات مختلف نیز همین مطلب تأیید شده است. (2)

امام کاظم علیه السلام به هشام فرمود: «ای هشام! عملِ کمِ باکیفیّتِ شخصِ عالم، قبول می شود و مضاعف می گردد». هرچه علم و عقل بالاتر رود، ثواب و ارزش عمل هم بیشتر می شود. به همین دلیل گاه ثواب عملی دو برابر، گاه ده برابر، گاه صد برابر، گاه هزار برابر و گاه بیشتر است. تا جایی که یک ضربت شمشیر برابر با عبادت تمام انسان ها و جنیان از ابتدای خلقت تا قیام قیامت می شود. (لَضَرْبَةُ عَلِیٍّ خَیْرٌ مِّنْ عِبادَةِ الثَّقَلَیْنِ). (3)

امام کاظم علیه السلام در جمله بعد فرمود: «عملِ زیادِ بدون کیفیّتی که شخصِ جاهلِ تابع هوی و هوس، انجام دهد مردود و قبول ناشدنی است».

جالب این که «جهل» و «هوای نفس» در کنار هم قرار گرفته اند، یعنی این دو ملازم یکدیگرند.هرجاجهل ونادانی باشدهوای نفس هم خواهدبودوبالعکس.

ص:152

هزار تومان انفاق به قصد قربت و رضای خدا، بهتر از هزاران تومان انفاق همراه با ریا و ایذاء و منّت است.

تولید محصولات محدود و معدود با کیفیّت عالی، بهتر از تولید محصولات فراوان بی کیفیّت است. و در یک جمله: «کیفیّت بر کمیّت مقدّم است».

ص:153

ص:154

هوی و هوس و شهوات مبادله می کنند. عدّه ای با اوهام و خیالات معاوضه اش می نمایند، امّا گروهی که قدر این سرمایه را می دانند با آن، دانش و حکمت تهیّه می کنند و به امکانات دنیایی توجّهی نکرده، به کم قانعند.

از دیدگاه امام کاظم علیه السلام گروه آخر در تجارت خود سود برده و بقیّه خسران دیده اند، زیرا کسی در تجارت سود می کند که در مقابل آنچه می دهد چیز ارزشمندتری به دست آورد و جز حکمت و دانش، چه کالایی گران بهاتر از سرمایه عمر است؟ کسی که به حکمت و دانشِ اندک قناعت کرده، تمام عمرش را صرف جمع آوری مال و ثروت نموده و سعی می کند هر روز مقدار دارایی اش افزون شود و حاصل کارش در پایان عمر، خانه و اتومبیلی گران قیمت و زندگی تجمّلاتی و پرزرق و برقی است که به هنگام مرگ به دست ورثه می افتد و معلوم نیست با آن چه کنند، و او باید با دست خالی به ملاقات پروردگارش برود، آیا چنین شخصی خسران ندیده است؟

بنابراین، باید مراقب باشیم که در مقابل از کف دادن سرمایه عمر، چه چیزی به دست می آوریم. آیا در این تجارت سودی برده ایم یا زیان کرده ایم؟

ص:155

2. آیه شریفه 151 سوره بقره، هدف بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را چنین بیان می کند: «(یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَیُزَکِّیکُمْ وَیُعَلِّمُکُمْ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ)؛ (رسولی از خودتان در میان شما فرستادیم، تا) آیات ما را بر شما بخواند، و شما را پاکیزه سازد، و به شما کتاب و حکمت بیاموزد، و آنچه را نمی دانستید به شما یاد دهد».

طبق این آیه شریفه، سرمایه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرآن و حکمت بوده است.

3. سومین آیه درباره داود پیامبر علیه السلام است که خداوند او را برای نجات بنی اسرائیل برگزید. توجّه فرمایید:

«(وَآتَاهُ اللهُ الْمُلْکَ وَالْحِکْمَةَ)؛ و خداوند حکومت و دانش را به او بخشید». (1)

طبق آنچه از این آیه شریفه استفاده می شود، حکومتی به درد می خورد که توأم با حکمت باشد و حکومت و سلطنت منهای حکمت ارزش و بهایی ندارد.

4. در آیه بعد، که چگونگی گفتگو با دیگران را بیان می کند، می خوانیم:

«(ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ)؛ با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت نما! و با آن ها به روشی که نیکوتر است استدلال و مناظره کن!». (2)

خلاصه این که آیات فراوانی درباره اهمیّت حکمت در قرآن مجید بیان شده که به چهار مورد آن قناعت شد.

ص:156

بیان شده است. امّا در لغت، معنای بازدارندگی دارد. حکمت در اصل به فلزی اطلاق شده که در دهانه افسار اسب قرار دارد و در دهان اسب قرار می گیرد وبه هنگام کشیدن افسار موجب توقّف اسب می شود، سپس این واژه به تدریج معانی دیگری نیز پیدا کرده، تا آن جا که حکمت در نظر مفسّران، مجموعه ای

از معرفت، علم، اخلاق، تقوی، نور و هدایت است که انسان را از نافرمانی خدا باز می دارد.

بنابراین، حکمت، هم جنبه نظری دارد و هم جنبه عملی. جنبه نظری آن، اعتقاد به معارف و مبانی دینی به ویژه خداشناسی است و حکمت عملی، همان اخلاق و ارزش های دینی و خمیرمایه تقواست و کسی که دارای مبانی اعتقادی محکم و استوار و ارزش های اخلاقی فراوان باشد، به او خیر کثیر عطا شده است.

امام کاظم علیه السلام فرمود: ای هشام! عاقلان کسانی هستند که به دنیای کم قناعت کرده و به سراغ حکمت نظری و عملی رفته اند و بدین سان در تجارتخانه دنیا سود کرده اند. و آن ها که سرگرم دنیا و مظاهر فریبنده آن شده و از حکمت بهره زیادی نبرده اند، عاقل نبوده و دچار خسران شده اند.

به امید آن که از گروه اوّل باشیم؛ نه گروه دوم.

ص:157

ص:158

میهمان،آن هم درحدّمعقول.4. وسایلی برای تفریح سالم، باز هم در حدّ معقول.

سوم: فضول الدنیا: آنچه اضافه بر ضروریّات و رفاهیّات باشد جزء فضول الدنیاست و غالبآ جنبه هوسرانی دارد. و شاید بخش عظیمی از مواهب دنیا به قِسم سوم برگردد. داشتن چند مرکب و ویلا و آپارتمان، و ابزار و وسایل متعدّد ومختلف زندگی، و فراتر از آن، انباشت ثروت، فضول الدنیاست.

ص:159

فلان سرمایه دار از این که مثلا 10 میلیارد دلار ثروت دارد لذّت می برد. هرچند لازمه تحصیل آن، پایمال کردن حقوق افراد زیاد و حتّی قربانی شدن عدّه ای از انسان های بی گناه باشد. تا زمانی که به سوی مکتب انبیا بازنگردیم وتسلیم برنامه های آنان نشویم، وضع جهان تغییر نخواهد کرد.

به کلام امام کاظم علیه السلام بازمی گردیم که فرمود: «ای هشام! عقلای دنیا فضول دنیا را رها کرده اند. چنین کسانی به طریق اولی از گناه و معصیت چشم می پوشند»، چون سرچشمه گناهان، علاقه به فضول الدنیاست، هنگامی که سرچشمه خشکانده شود، گناهی صورت نمی گیرد.

درضمن ترک فضول دنیا فضیلت است، یعنی اگر کسی ثروتی دارد که وجوهات شرعیّه و مالیات آن را داده و با آن کار می کند تا ثروتش را بیشتر کند، گناه نیست، امّا فضول الدنیاست و ترک آن فضیلت است.

به دو روایت دیگر توجّه فرمایید:

1. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «لایَجِدُ الْعَبْدُ حَلاوَةَ الاْیمانِ فی قَلْبِهِ حَتّی لایُبالی مَنْ اَکَلَ الدُّنْیا؛ بنده، شیرینی ایمان را در قلبش درک نمی کند، مگر این که اعتنا نکند زرق و برق دنیا در دست کیست». (1)

سؤال: مگر ایمان، شیرینی و طعمی دارد که در این حدیث و روایات دیگر (2)

از طعم و حلاوت آن سخن گفته شده است؟

جواب: آری، حلاوت و شیرینی و طعم خاصّی دارد، ولی هرکس آن را درک نمی کند. بزرگان دین و اولیاء الله، که از شوق عشق به خدا اشک می ریختند، آن را درک کردند.

2. امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ اَصْبَحَ وَاَمْسی وَالدُّنْیا اَکْبَرُ هَمِّهِ، جَعَلَ اللهُ تَعالی الْفَقْرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَشَتَّتَ اَمْرَهُ وَلَمْ یَنَلْ مِنَ الدُّنْیا اِلّا ما قُسِّمَ لَهُ، وَمْن اَصْبَحَ وَاَمْسی وَالاْخِرَةُ اَکْبَرُ

ص:160

هَمِّهِ، جَعَلَ اللهُ تَعالی الْغِنی فی قَلْبِهِ؛ کسی که صبح و شب را سپری کند در حالی که قسمت عمده فکر و اندیشه اش دنیا (فضول الدنیا) باشد، خداوند فقر را همواره در برابر چشمانش قرار داده و امورش را پراکنده می کند و چیزی از اموال دنیا بیش از آنچه برایش تقدیر شده به او نمی رسد. و کسی که صبح و شب را سپری کند و آخرت، بزرگ ترین مشغله فکری او باشد، خداوند قلب و روحش را بی نیاز می کند». (1)

ص:161

ص:162

معدن براثر ریزش معدن در اعماق زمین گرفتار شده و جان باختند. این عزیزان برای تأمین مخارج زندگی خود و خانواده ناچارند با وجود تمام خطرات ومشکلات کار در معدن، ازجمله مرگ، به این کار تن دهند.

3. درباره فضانوردان در بعضی مطبوعات آمده است: مسافرت های فضایی همچون سفر با هواپیما (مثلاً) از تهران به مشهد و مانند آن نیست، بلکه کار مسافران فضا بسیار پردردسر است. فضانوردان برای این که شرایط سفر به فضا را پیدا کنند باید تمرینات بسیار سختی، ازجمله تمرین بی وزنی را پشت سر بگذارند؛ چون هنگامی که از جاذبه زمین خارج می شوند حالت بی وزنی پیدا کرده و در آن حال نمی توانند خود را کنترل کنند؛ به گونه ای که اگر کسی در آن حالت به هنگام مسواک زدن دهانش را باز کند خمیر دندان ها به فضا پرتاب می شود! و لذا آن ها ناچارند قبل از سفر، تمرین بی وزنی کنند و با توجّه به این که در کره زمین حالت بی وزنی جز در حال سقوط آزاد نیست، چنان اشخاصی را در اتاقکی قرار داده و از ارتفاع بلندی پرت می کنند تا حالت بی وزنی را تمرین کنند. این تمرینات ماه ها ادامه پیدا می کند و گاه فضانوردان با دست و پای شکسته از اتاقک خارج می شوند.

آری، تمام کارهای دنیا مشقّت دارد و ثروت های بادآورده استثنا است.

ص:163

نیست. ما به قصد زیارت قبور مطهّر حضرت ابوطالب و خدیجه علیهما السلام و دیگر مؤمنان مدفون درآن قبرستان،قبل ازظهرعازم آن جا شدیم. شدّت گرما وحرارت آفتاب به حدّی بود که نتوانستیم به مقدار قرائت یک فاتحه تحمّل کنیم وبه سایه اتوبوس پناه بردیم! آن گاه به فکر فرو رفتم که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ومسلمانان صدر اسلام، چگونه با کمترین امکانات، سه سال در آن جا زندگی کردند؟!

خوانندگان محترم! اسلام، آسان به دست نیامده که آسان از دست برود. باید در حفظ و حراست از آن بسیار کوشا باشیم.

خلاصه این که هم امکانات دنیا و هم نعمت های آخرت، تنها در سایه تلاش و کوشش فراوان و تحمّل مشکلات و مشقت های متعدد به دست می آید. حال که هر دو با سختی ومشقّت تحصیل می شود، عقل حکم می کند که تلاش خود را برای آنچه ماندگارتر است به کار گیریم و آن، آخرت است. اگر ثروت عظیمی داشته باشیم، آیا خانه ای می سازیم که یک سال عمر کند یا صد سال؟ بی شک انسان عاقل ماندگارتر را انتخاب می کند.

ای انسان! سرمایه خدادادی ای که به عنوان نیروی جسم و فکر در اختیار داری، ماندگار نیست؛ بلکه نابود می شود. آن را در جایی به کار گیر که بقا دارد، نه جایی که فنا و نیستی دامانش را می گیرد.

ص:164

زحمت فراوان به دست نمی آید. به عنوان نمونه داستان حضرت یوسف علیه السلام را مطالعه کنید. زمانی که آن زن زیبای هوسباز آن پیشنهاد را به یوسف زیبای جوان داد، طوفانی در دل یوسف پیامبر علیه السلام ایجاد و شعله های شهوت جنسی برافروخته شد. از آن مشکل تر زمانی بود که زنان مصر هم به پشتیبانی زلیخا آمدند و حضرت برای فرار از این دام خطرناک، مشکلات زندان را به جان خرید و خطاب به پروردگارش عرض کرد:

«(رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ وَإِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَأَکُنْ مِّنَ الْجَاهِلِینَ)؛ پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از آنچه این ها مرا به سوی آن می خوانند! و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من بازنگردانی، به سوی آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود». (1)

آری، حضرت یوسف علیه السلام زندان را بر اجابت خواسته های نامشروع آنان ترجیح داد، زیرا هرچند در زندان، جسمش به غل و زنجیر کشیده شد، امّا روحش آزاد بود. حضرت این مشکلات را تحمّل کرد و همین، مقدّمه پیشرفت او شد.

ص:165

ص:166

زهد در دنیا و رغبت به آخرت، هم در قرآن مجید و هم در روایات اسلامی به طور گسترده مطرح گردیده و راه نجات از گرفتاری های دنیا و آخرت شمرده شده است.

درباره حقیقت زهد، بسیاری گرفتار خطا و اشتباه شده و زهد را به معنای ترک دنیا و امور دنیایی و چسبیدن به آخرت و امور اخروی تفسیر کرده اند. طبق این تفسیر، پیشرفت در علم و صنعت و تکنولوژی و اختراعات و اکتشافات و مانند آن، از امور دنیایی است و زاهد به سراغ آن نمی رود. معنی این سخن این است که اسلام، مخالف ترقّی و پیشرفت است!

در حالی که اگر کلام حضرت علی علیه السلام را می دیدند، به معنای حقیقی زهد پی می بردند. حضرت فرمود:

«الزُّهْدُ کُلُّهُ بَیْنَ کَلِمَتَیْنِ مِنَ آلْقُرْآنِ: قَالَ آللّهُ سُبْحَانَهُ: (لِکَیْلاَ تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ،

وَ لاَ تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ) (1) وَمَنْ لَمْ یَأْسَ عَلَی آلْمَاضِی، وَلَمْ یَفْرَحْ بِالاْتِی فَقَدْ أَخَذَ آلزُّهْدَ بِطَرَفَیْهِ؛ تمام زهد در دو جمله از قرآن مجید آمده است: (آن جا که) خدا می فرماید: «این به دلیل آن است که برای آنچه از دست داده اید تأسّف نخورید وبه آنچه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشید» بنابراین، آن کس که غم گذشته را نمی خورد و برای آینده شاد و خوشحال نیست، هر دو جانب زهد را رعایت کرده است». (2)

طبق این روایت، زهد به معنای ترک استفاده از صنایع و اختراعات واکتشافات و ثروت و امکانات دنیا نیست، بلکه وابستگی نداشتن به دنیاست، به این معنا که اگر چیزی از دست رفت، بر آن تأسّف و غصه مخوری و چنانچه نعمتی به تو رسید دلبسته و خوشحال و مغرور نشوی. نه داشته ها تو را دلخوش و سرمست کند و نه از دست رفته ها سبب افسردگی و تأسّفت شود. بلکه در

ص:167

مقابل نعمت های الهی شکرگزار باش و همان گونه که خداوند به تو احسان ونیکی کرده، تو هم به دیگران احسان و نیکی کن: (وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللهُ إِلَیْکَ). (1)

و اگر حادثه تلخ و ناگواری پیش آمد، خشکسالی شد، ورشکست شدی، در تجارت ضرر کردی، در امتحانات موفّق نشدی، خلاصه هرگونه مشکلی پیش آمد، ناامید و افسرده مشو، بلکه با توکّل بر خدا و استفاده از تجربه های تلخ گذشته، به سمت آینده حرکت کن، که خداوند یار و یاور تلاشگران متوکّل است.

شخصی را می شناسم که اگر یک روز در بازار ضرر می کرد شب در خانه می نشست و گریه می کرد. این نشانگر وابستگی به دنیاست و پسندیده نیست. همان گونه که عدّه ای با به دست آوردن نعمتی، کسب موفقیّت در امتحان ومسابقه ای، یا رسیدن به مال و مقامی، سرمست و مغرور شده و پدر و مادر وخواهر و برادر و دوستان و همکاران خود را فراموش کرده و با مجالس امام حسین علیه السلام و دعای توسّل و کمیل و ندبه خداحافظی می نمایند، و حتّی خدا را هم بندگی نمی کنند!

زاهد کسی است که نه ناملایمات گذشته او را افسرده و ناامید کند و نه موفقیّت های آینده وی را سرمست و مغرور سازد.

ص:168

افزوده می شود. عمل کردن به حدیث علی علیه السلام در تفسیر زهد، در کاهش این درد جانکاه بشریّت، که روز به روز عمیق تر و وسیع تر می شود، بسیار مؤثّر است؛ چراکه اعتقاد به دین و مذهب فقط به درد جهان آخرت نمی خورد، بلکه برای دنیای انسان نیز مفید است. لذا یکی از دانشمندان بزرگ می گوید: «برای دنیایتان هم که شده، دین و مذهبی داشته باشید، که شما را حفظ کرده و سلامتی روانتان را تأمین می نماید».

ص:169

ص:170

آن حاصل می شود.

2. غنای درونی و باطنی؛ که درپی آن، روح و جان انسان سیراب و قانع شود. تجربه نشان داده که غنای ظاهری، نه آرامش می آورد، نه آسایش و نه سعادت. بلکه غنای ظاهری بدون غنای باطنی، منشأ انواع سختی ها و مشکلات است. شخصی که ثروتی اضافه بر زندگی معمول و متعارف دارد، مشکلات متعدّدی در کمین اوست. زیرا نگهداری از آن ثروت، به اندازه به دست آوردنش مشکل است. علاوه بر این، حساب و کتاب آن از مشکلات دیگر است.

این که طلب ها را چگونه وصول کند و با کدام وکیل زبردست قرارداد ببندد تا بتواند بدهکاران خود را راهی زندان کرده، و با این اهرم، طلب های خویش را بگیرد، مشکل دیگر ثروت زیاد است.

همچنین، این که برنامه مالی اش را چگونه تنظیم کند که هم چک ها به موقع پاس شود و هم گردش سرمایه اش دچار مشکل نشود، از دیگر دغدغه های سرمایه داران است. در کنار همه این مشکلات، عدّه ای حسود به او حسادت می کنند که این آقا چگونه این اموال را به دست آورده و در چه راهی مصرف کرده است؟ آیا از طرق مشروع به دست آورده یا نه؟

علاوه بر این، ممکن است خودش نیز به حسادت مبتلا شود، زیرا ثروتمندتر از او نیز وجود دارد و ممکن است به آن ها حسد ورزد!

آیا آدم عاقل این همه ناراحتی و سلب آرامش را برای این که چندین میلیون تومان پول اضافه بر نیاز زندگی داشته باشد، به جان می خرد؟

علاوه بر همه این ها، سلامت دینش مطرح است. آیا واقعآ می توان اموال حلال را روی هم انباشت؟ آیا بدون چشم پوشی از احکام شرع، می توان این قدر ثروت اندوخت؟

از آنچه گذشت روشن شد که چرا برای دست یافتن به امور مذکور باید از خداوند عقل کامل طلب کرد، زیرا هنگامی که عقل کامل شود، غنای درون

ص:171

وسلامت دین حاصل می گردد.

در یکی از شهرهای آمریکا بیشه زاری وجود دارد که مرکز خودکشی ثروتمندان بزرگ است. ثروتمندانی که درپی مشکلات و اضطراب های فراوان ناشی از ثروت اندوزی، چاره ای جز خودکشی نمی بینند! چون آن ها به غنای باطنی دست نیافته اند، و سرانجامِ غنای ظاهری (منهای غنای باطنی که محصول عقل و دین است) جز این نخواهد بود.

ص:172

ص:173

ص:174

ودرونش موافق برونش باشد؛زیراخداوندمتعال اسراردرون را از طریق اوصاف برون هدایت می کند (و تا برون اصلاح نشود، درون اصلاح نخواهد شد)».

ص:175

فراموش نمی کنم، زمانی که شیراز بودم یکی از اعضای فرقه ضالّه، اسلام را پذیرفت و طلبه شد. دعای کمیل را با سوز و گداز بسیار و صدایی زیبا می خواند و حال عجیبی پیدا می کرد و بر آن مداومت داشت. پس از مدّتی از شیراز به تهران رفت و کم کم منحرف شد و از سلک طلبگی خارج گشت و در بازار تهران مشغول به کار شد. روزی در حجره اش در بازار، سخن از دعای کمیل به میان آمد. گفت: «حوصله این کارها را ندارم!». باید از سوء عاقبت به خدا پناه ببریم وتلاش کنیم که در سایه تفکّر و اندیشه و تضرّع و ابتهال به درگاه خداوند، عاقبت به خیر شویم.

ص:176

ص:177

ص:178

عاقلان کفران نعمت نمی کنند و مبدأ شرور نیستند، ولی بی خردان مبدأ شرور وآفاتند.

2. «وَالرُّشْدُ وَالْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولاَنِ؛ عاقل مبدأ خیر و برکت و رشد و احسان است». عقل، سرچشمه نیکی ها و مانع از شرور و بدی هاست. لذا، از عاقل جز نیکی انتظار نمی رود.

3.«وَفَضْلُ مَالِهِ مَبْذُولٌ؛ عاقل اموال اضافه اش را در راه خداوند احسان می کند».

چرا انسان آنچه را نیاز ندارد ذخیره کند و برای کسانی که معلوم نیست با آن چه خواهند کرد نگه دارد؟ او حساب و کتاب پس دهد و دیگران استفاده کنند! آیا این کار عاقلانه است؟

متأسّفانه این کارِ ناپسند به قدری رایج شده که به صورت ضرب المثل درآمده است، می گویند: «ضرر به وارث می خورد»؛ یعنی می فهمد که اضافه بر نیازش است، ولی حرص می خورد که وارث سهم بیشتری ببرد.

4. «وَفَضْلُ قَوْلِهِ مَکْفُوفٌ؛ از سخنان اضافه (فضول الکلام) خودداری می کند».

غالب گناهان با زبان انجام می شود، همان گونه که در کتاب اخلاق در قرآن نوشته ایم، بیش از سی گناه کبیره با زبان انجام می گردد (1) ، و لذا مراقبت از زبان

بسیار مهم است.

5. «وَنَصِیبُهُ مِنَ الدُّنْیَا الْقُوتُ؛ عاقل به مقدار نیاز از دنیا بهره می گیرد».

عاقل قناعت پیشه است و برای اضافه بر نیازش اظهار نیاز نمی کند.

6. «لاَ یَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ؛ تمام عمر از علم و دانش سیر نمی شود».

دانش ازجمله اموری است که حدّی برای آن ذکر نشده است. حقیقتآ باید از گهواره تا گور دانش آموخت. (اُطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ اِلَی اللَّحَدِ) (2) ، چراکه علم

ص:179

ودانش آن قدر گسترده است که اگر انسان هزاران سال عمر کند و شبانه روز به مطالعه و تحقیق و تحصیل بپردازد فقط می تواند گوشه ای از آن را فراگیرد. و لذا خداوند فرمود:

«(وَلَوْ أَنَّمَا فِی الاَْرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلاَمٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ)؛ و اگر همه درختان روی زمین قلم شود، و دریا برای آن مرکّب گردد، و هفت دریاچه به آن افزوده شود، (این ها تمام می شود، ولی) کلمات خدا پایان نمی گیرد؛ خداوند عزیز و حکیم است». (1)

7. «الذُّلُّ أَحَبُّ إِلَیْهِ مَعَ اللَّهِ مِنَ الْعِزِّ مَعَ غَیْرِهِ؛ انسان عاقل، با خدا بودن را (حتّی) همراه با فقر و نداری، بر دارا بودن در کنار غیر خداوند ترجیح می دهد».

8. «وَالتَّوَاضُعُ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الشَّرَفِ؛ تواضع و فروتنی برای انسان عاقل، از اظهار شخصیّت و ادّعای شرافت کردن محبوب تر است».

9.«یَسْتَکْثِرُقَلِیلَ الْمَعْرُوفِ مِنْ غَیْرِهِ؛کارهای نیک کم دیگران را عظیم می شمارد».

برخلاف آنچه در میان برخی از مردم مرسوم شده که سعی در کوچک جلوه دادن آن می کنند.

10. «وَیَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الْمَعْرُوفِ مِنْ نَفْسِهِ؛ کارهای شایسته زیاد خود را کم می شمارد».

تا هم دچار غرور و تکبّر نشود و هم از کار خیر بازنایستد.

11. «وَیَرَی النَّاسَ کُلَّهُمْ خَیْراً مِنْهُ؛ عاقل همه مردم را بهتر از خود می داند».

با این نگرش، دچار خوی زشت و ناپسند خودبرتربینی نمی شود.

12. «وَأَنَّهُ شَرُّهُمْ فِی نَفْسِهِ؛ خویشتن را در نظر خود از همه بدتر می پندارد». (2)

ص:180

با این دید به اصلاح خود می پردازد و در خودسازی می کوشد.

صفات دوازده گانه بالا را می توان در پنج عنوان خلاصه کرد:

1. مناعت طبع، 2. سخاوت، 3. عشق به علم، 4. تواضع، 5. همّت عالی.

این فراز از روایت، یک برنامه کامل عبادی برای سراسر زندگی است که اگر به آن عمل شود بسیاری از رذایل اخلاقی و جنایات و مظالم برچیده می شود.

ص:181

ص:182

داده شده، در کمتر واجب و حرام دیگری دیده می شود. به چند روایت توجّه فرمایید:

1. حضرت علی علیه السلام فرمودند:

«اَعْظَمُ الْخَطایا عِنْدَاللهِ اللِّسانُ الْکَذُوبُ؛ بزرگ ترین خطاها (گناهان) در نزد خداوند، زبان آلوده به دروغ است». (1)

و طبعآ بدترین خطاکاران نیز انسان های دروغگو هستند.

2. از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله سؤال شد:

«اَیَکُونُ الْمُؤمِنُ جَبانآ؟ قالَ: نَعَمْ، قِیلَ لَهُ: اَیَکُونُ الْمِؤمِنُ بَخِیلا، قالَ: نَعَمْ، قِیلَ لَهُ: اَیَکُونُ الْمُؤمِنُ کَذّابآ؟ قالَ: لا؛ آیا امکان دارد مؤمن ترسو باشد؟ فرمود: آری، ممکن است. سؤال شد: آیا ممکن است مؤمن به بخل آلوده شود؟ فرمود: بله (ممکن است مراحل ضعیف تر ایمان، با ترس و بخل همراه شود، پرسیدند: آیا ممکن است مؤمن دروغگو باشد؟ فرمود: نه!». (2)

آری، دروغ با ایمان هیچ سازگاری و تناسبی ندارد. همان گونه که در آیه 105 سوره نحل می خوانیم: «(إِنَّمَا یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ)؛ تنها کسانی (به خدا) دروغ می بندند که به آیات خدا ایمان ندارند».

3. حضرت باقر علیه السلام فرمود:

«إنَّ الْکِذْبَ هُوَ خَرابُ الاْیمانِ؛ دروغ، ایمان را نابود می کند». (3)

دروغگویی خانه ایمان مؤمن را خراب می کند و لذا در ردیف بزرگ ترین گناهان کبیره است.

4. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

«اِذا کَذَبَ الْعَبْدُ کِذْبَةً تَباعَدَ الْمَلِکُ عَنْهُ مَسیرَةَ میلٍ مِنْ نَتْنِ ما جاءَ بِهِ؛ هنگامی که

ص:183

بنده ای دروغ می گوید، فرشتگان رحمت به دلیل بوی بد دهان دروغگو به اندازه یک میل (1) از او فاصله می گیرند». (2)

اعمال زشت، بوی بدی دارند که انسان ها متوجّه آن نمی شوند، امّا فرشتگان آن را استشمام می کنند. ولذا ملائکه بر هر مؤمنی که صبر و استقامت را پیشه خود سازد(و انسان صادقی باشد) نازل می شوند (3) ؛ امّا از دروغگو فاصله می گیرند.

ص:184

گناهان زیادی از دروغ سرچشمه می گیرد؛ ازجمله:

1. تقلّب؛ زیرا انسان متقلّب، تا دروغ نگوید موفق به تقلّب نمی شود.

2. خیانت؛ ابزار و وسیله خیانت، دروغ است. خائن، به دروغ، خود را امین جلوه می دهد تا موفّق به خیانت شود.

3. کم فروشی؛ کاسبی که جنس 45 کیلویی را به عنوان جنس 50 کیلویی می فروشد، به مشتری دروغ گفته است.

4. تدلیس؛ تدلیس نیز از ثمرات دروغ است. کسی که اصلا سواد ندارد وخودش را مهندس و دکتر جا می زند، انسان دروغگویی است. بنابراین، تدلیس بدون دروغ، ممکن نیست.

5. شهادت بر باطل؛ کسی که مطلبی را ندیده ولی به آن گواهی می دهد، دروغ گفته است.

6. قضاوت برخلاف حق؛ قاضی ای که به ناحق قضاوت می کند، قضاوتش مصداق دروغ است.

7. کلاهبرداری؛ کلاهبردار، اموال مردم را می گیرد و به آن ها وعده های دروغ می دهد تا بتواند کلاهبرداری کند.

8. ایجاد اختلاف؛ کسی که می خواهد (مثلا) بین شیعه و سنّی اختلاف بیندازد از دروغ استفاده می کند، مطالب کذبی از شیعه برای سنّی و مطالب خلاف واقع از سنّی برای شیعه نقل می کند تا به هدفش برسد.

9. تملّق و چاپلوسی؛ شخص مخاطب دارای برخی صفات شایسته نیست؛ امّا متملّق و چاپلوس، برای این که بتواند از او بهره برداری کند، او را به دروغ، واجد آن صفات می شمرد.

10. گمراه ساختن از راه حق؛ ابزار تمام بدعت گذاران و مدّعیان دروغین نبوّت وامامت و همه کسانی که انسان ها را منحرف می کنند، دروغ است.

خلاصه این که ابزار بسیاری از گناهان - که به ده مورد آن اشاره شد - دروغ است.

ص:185

ص:186

ص:187

ص:188

ارتباط دین و شخصیت معلوم است. انسان از بسیاری کارها پرهیز می کند چون با انسانیّت سازگار نیست. دزدی، کم فروشی، دروغ، خیانت، تهمت زدن، اذیّت کردن، پایمال کردن حق دیگران و مانند آن، با شخصیّت انسان سازگار نیست، و لذا آدم باشخصیّت به این کارها دست نمی زند. و کسی که خود را آلوده این کار کند شخصیّت ندارد، و آدم بی شخصیّت دین ندارد.

ص:189

«کسی اهمیّت و منزلت بیشتری دارد که دنیا در نظرش باارزش نباشد».

انسان هایی که اسیر چنگال دنیا هستند و دلداده و دلبسته دنیایند، ارزش والایی ندارند. والاترین انسان آن آقایی است که فرمود:

«وَآللّهِ لَوْ أُعْطِیتُ آلاَْقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلاَکِهَا، عَلَی أَنْ أَعْصِیَ آللّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ، وَ إِنَّ دُنْیَاکُمْ عِنْدِی لاََهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِی فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا. مَا لِعَلِیٍّ وَلِنَعِیمٍ یَفْنَی، وَ لَذَّةٍ لاَ تَبْقَی! وَنَعُوذُ بِاللهِ مِنْ سُباتِ الْعَقْلِ، وَقُبْحِ الزَّلَلِ. وَبِهِ نَسْتَعینُ؛ به خدا سوگند! اگر اقلیم های هفت گانه با آنچه در زیر آسمان هاست را به من بدهند که خداوند را با گرفتن پوست جویی از دهان مورچه ای، نافرمانی کنم، هرگز نخواهم کرد، و این دنیای شما از برگ جویده ای که در دهان ملخی باشد نزد من خوارتر و بی ارزش تر است، علی (بن ابی طالب) را با نعمت های فناپذیر و لذّت های نابودشدنی دنیا چه کار! از به خواب رفتن عقل و لغزش های قبیح، به خدا پناه می بریم و از او یاری می جوییم». (1)

آری، ارزشمندترین انسان کسی است که ارزشی برای دنیای فانی قائل نباشد. و او، علی علیه السلام است.

سؤال: چه رابطه ای بین ارزشمندترین انسان و بی ارزشی دنیا وجود دارد؟

پاسخ: انسان باید چیزی را دارای ارزش بداند که دوام و بقا داشته و پایدار باشد. چیزی که ناپایدار و زوال پذیر است ارزشی ندارد. کسانی را سراغ داریم که در میان بستگان و دوستان و همکاران خود، ثروتمندترین انسان ها بودند امّا صبح که از خواب برخاستند فقیرترین مردم شدند. آیا ثروتی که این قدر بی دوام و ناپایدار است ارزش این را دارد که انسان آن را عامل ارزش خود بشمارد؟ می گویند: یکی از پادشاهان در جنگ شکست خورد و به دست دشمن اسیر شد. دست و پایش را بستند و در جایی از او نگهداری می کردند. هنگام صرف غذا، غذایش را همانند سایر اسیران در ظرف دسته داری شبیه سطل نزد او آوردند.

ص:190

سگی آمد سرش را در ظرف کرد تا آن را بخورد؛ امّا چون غذا داغ بود سر بلند کرد و دسته ظرف به گردنش افتاد، ترسید و با ظرف غذا فرار کرد. شاهِ اسیر وقتی این صحنه را دید لبخندی زد.

مأمور محافظ، از شاه پرسید: چرا می خندی؟ گفت: دیروزم را با امروزم مقایسه کردم خنده ام گرفت. دیروز سیصد شتر، آشپزخانه و موادّ غذایی ام را حمل می کردند، امّا امروز آش و آشپزخانه را سگی برداشت و برد! (1)

آیادنیایی که دوام و بقایش این مقدار است، ارزش دلدادگی و دلبستگی دارد؟

ص:191

«أَمَا إِنَّ أَبْدَانَکُمْ لَیْسَ لَهَا ثَمَنٌ إِلاَّ الْجَنَّةُ فَلا تَبِیعُوهَا بِغَیْرِهَا؛ آگاه باشید که برای شما بهایی جز بهشت نیست؛ خود را به کمتر از آن نفروشید».

آری! انسان ارزش والایی دارد، نباید خود را به مال و ثروت و کاخ و مقام وسلطنت و حتّی تمام آنچه در دنیاست بفروشد. اگر خود را به هر چیزی کمتر از رضای خدا بفروشد ضرر کرده است. و این، همان چیزی است که در آیه شریفه 111 سوره توبه نیز به آن اشاره شده است. توجّه فرمایید:

«(إِنَّ اللهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدآ عَلَیْهِ حَقّآ فِی التَّوْرَاةِ وَالاِْنجِیلِ وَالْقُرْآنِ)؛ خداوند از مؤمنان جان و مالشان را خریداری کرده، که (در برابرش) بهشت برای آنان باشد؛ (این گونه که) در راه خدا پیکار می کنند، می کشند و کشته می شوند؛ این وعده حقّی است بر او که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده است».

در این معامله، خداوند، خریدار؛ انسان، فروشنده؛ جان و مال انسان، کالا؛ بهشت جاویدان، ثمن معامله؛ و سند معامله، سه کتاب آسمانی بزرگ، یعنی تورات و انجیل و قرآن است.

خلاصه این که معامله جان با کمتر از رضای الهی ضرر است. بنابراین، کسانی که عمری تلاش می کنند و از حرام و حلال بهره می گیرند و حقّ و حقوق دیگران را پایمال می کنند و تن به ذلّت می دهند، تا خانه ای گران قیمت تهیّه کنند و پس از چندی می میرند و آن را برای ورثه می گذارند، ضرر می کنند. انسانی که خلیفة الله (1) و مسجود فرشتگان (2) و معلّم آنان است (3) و احسن المخلوقین (4) به شمار

می رود، نباید خود را ارزان بفروشد.

ص:192

ص:193

ص:194

ص:195

حل کند. واقعآ حضرات معصومین علیهم السلام همه چیز را برای ما گفته اند، اما کجاست گوش شنوا؟

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در پایان روایت می فرماید: اگر فردی هر سه نشانه را ندارد، دو نشانه را داشته باشد و اگر واجد دو نشانه نیست، حداقل یکی را داشته باشد؛ زیرا اگر هیچ یک از سه نشانه را نداشته باشد، از نعمت عقل بی بهره است.

ص:196

فیلم شنای آنان دربازار پخش می شود! حوادث و تصادفات، فوق العاده زیاد شده است. مشکلات ناشی از جنگ های مختلف در گوشه و کنار دنیا مردم را آزار می دهد.بیماری های مختلف وزجرآوروگاه علاج ناشدنی،روح وجسم انسان ها را خسته کرده است. پخش گسترده انواع و اقسام موادّ مخدّر توسّط سوداگران مرگ در گوشه و کنار جهان، تلاش و کوشش و امید را از جوانان گرفته است.

علّت تمامی این مشکلات، حاکم نبودن عقل است. هنگامی که عقل به جای امارت کردن، به اسارت رود، ایمان هم برچیده می شود و ثمره نبود ایمان، ناامنی است.

خداوند متعال در آیه شریفه 82 سوره انعام می فرماید:

«(الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُوْلَئِکَ لَهُمُ الاَْمْنُ وَهُمْ مُّهْتَدُونَ)؛ (آری،) آن ها که ایمان آوردند، و ایمان خود را با هیچ ستم (و شرکی) نیالودند، ایمنی تنها از آنِ آن هاست، و آن ها هدایت یافتگانند!».

قرآن مجید نیز امنیّت را حاصل ایمان و عمل صالح می داند. و لذا هرکدام از میان برود، امنیّت از بین می رود و بدون امنیّت، زندگی همچون زهر، تلخ وناگوار خواهد بود.

ص:197

جمعیتی آلوده گناهان شوند، خداوند آن ها را دچار خشکسالی کرده و سهمیّه بارانشان را قطع می کند». (1)

باران که کم شد، کشاورزی از رونق می افتد، کشاورزی که از رونق افتاد مردمی که قبلا به گندم خارج نیاز نداشتند مجبور می شوند گندم وارد کنند وواردات گندم یعنی وابستگی. علاوه بر این، نزولات آسمانی که کم شد، آب پشت سدها کم می شود و آب پشت سدها که کم شد تولید برق کاهش می یابد، در نتیجه مردم به سختی و زحمت می افتند.

عاقل از گناه پرهیز می کند تا دچار آثار وضعی آن نشود.

ص:198

ص:199

ص:200

ص:201

در داستان حضرت یوسف علیه السلام شرایط خزانه دار یک کشور بیان شده است. در آیه شریفه 55 سوره یوسف می خوانیم:

«(قَالَ اجْعَلْنِی عَلَی خَزَائِنِ الاَْرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ)؛ (یوسف علیه السلام به پادشاه مصر) گفت: مرا سرپرست خزائن سرزمین (مصر) قرار ده، که نگاهبانی آگاهم!».

وزیر دارایی یک کشور باید حساب دخل و خرج کشور را به طور دقیق داشته باشد و این کار به حافظه ای قوی نیاز دارد. علاوه بر این، باید دانش کافی این کار را هم داشته باشد، و لذا حضرت یوسف علیه السلام خود را حفیظ و علیم معرّفی کرد.

صفت «علیم» در چوپانی شرط نبود، زیرا دانش چندانی نیاز ندارد، ولی خزانه داری، دانش ویژه ای می طلبد.

در داستان فرماندهی حضرت طالوت (1) ، به صفات دیگر یک مدیر لایق و توانا

اشاره شده است. هنگامی که بنی اسرائیل از ظلم و ستم جالوت به ستوه آمده وخدمت پیامبرشان (اشموئیل علیه السلام) رسیدند تا فرماندهی شجاع برایشان انتخاب کند که به جنگ جالوت بروند، آن پیامبر خدا جوان برومندی به نام طالوت را به فرماندهی آن ها برگزید. آن ها اعتراض کردند که او نه ثروت زیادی دارد و نه از ما شایسته تر است. پیامبر خدا در پاسخ اعتراضشان گفت:

«(إِنَّ اللهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ)؛ خدا او را بر شما برگزیده واو را در دانش و توانایی جسمانی، فزونی بخشیده است». (2)

یعنی آنچه برای فرماندهی جنگ لازم است، قدرت و توان جسمی و علم وآگاهی درباره مسائل نظامی است و ثروت و حسب و نسب تأثیری در این مطلب ندارد.

ص:202

قرآن مجید هزار و چهارصد سال قبل شرایط مدیریّت و صدرنشینی در امور مختلف را بیان کرده است و پیام آن این است که ما نیز در زندگی فردی واجتماعی خود برنامه ریزی داشته باشیم و مسئولیّت ها را بر اساس لیاقت ها وشایستگی ها تقسیم کنیم، نه بر اساس رفاقت ها و دوستی ها و مسائل حزبی وسیاسی.

حضرت امیر علیه السلام در پایان روایت مورد بحث، کسانی را که بدون داشتن حتّی یکی از صفات سه گانه، مسئولیّتی را می پذیرند، احمق و نادان می شمرد. چون هم مردم را بدبخت می کنند و هم خودشان را در دنیا بی آبرو و در آخرت رسوا وبی حیثیّت می نمایند.

ص:203

کرده، آمده است، اسلام برای عقل و مدیریّت و شایستگی ها و تجربه ها اهمیّت زیادی قائل شده است. یکی از مشکلات تمام جوامع بشری این است که پست ها بر اساس لیاقت ها تقسیم نمی شود، بلکه بر اساس رابطه ها، وابستگی ها و جناح بازی ها تقسیم می گردد. اگر به روایات معصومین علیهم السلام، به ویژه روایات مورد بحث، عمل کنیم، این بخش از مشکلات مردم حل می شود.

به امید آن که این درس ها را نصب العین خود قرار دهیم و بتوانیم مشکلات دنیا و آخرتمان را با عمل به این دستورات حل کنیم.

ص:204

ص:205

ص:206

همان گونه که برخی بیماری های کوچک و بزرگ جسمانی براثر همنشینی ومصافحه و روبوسی منتقل می شود، بیماری های روحی، نظیر سوء اخلاق، بی ادبی، پرهیز نکردن از گناه، غیبت، تهمت و مانند آن نیز منتقل می شود. و این مطلب به بچّه ها و جوانان اختصاص ندارد؛ بلکه درباره بزرگسالان نیز صدق می کند. و لذا، هنگامی که انسان به ملاقات عالمی ربّانی می رود و ساعتی با او به گفتگو می پردازد، احساس نورانیّت و صفای تازه ای به وی دست می دهد. جوانان از ما می پرسند: چه کنیم آلوده گناه نشویم؟ می گوییم: عمل به دستورات پنج گانه زیر شما را از گناه دور نگه می دارد:

اوّل: پرهیز از عوامل تحریک گناه، که متأسّفانه در عصر ما بسیار فراوان است.

دوم: شرکت نکردن در مجالس آلوده به گناه و معصیت.

سوم: پرهیز از دوستان ناباب و ترک همنشینی با بیگانگان.

چهارم: اقامه همه نمازها در اوّل وقت.

پنجم: خود را به خدا سپردن.

اگر جوانان به این دستورات پنج گانه عمل کنند، به گناه آلوده نخواهند شد.

ص:207

است». اگر حاکمان جامعه عادل باشند مردم باید پشت سر آن ها بایستند و از آن ها حمایت کنند؛ چراکه اطاعت از حاکمان عدل، باعث عزّت مردم می شود.

«عزیز» در لغت عرب، معانی مختلفی دارد. یکی از معانی آن، همان عزّت در مقابل ذلّت است که در فارسی هم به کار می رود. معنای دیگر آن، شکست ناپذیری است؛ یعنی انسان به قدری قوی و نیرومند شود که هیچ دشمنی نتواند او را شکست دهد و این مطلب برای یک قوم و جمعیّت، در سایه وحدت و اتّحاد رخ می دهد. همان گونه که انقلاب اسلامی ما در سایه همدلی ویکپارچگی مردم پیروز شد و توانست باقی بماند. اتّحاد مردم، موج عظیم وخروشانی بود که همه موانع را از سر راه انقلاب برداشت.

ص:208

وبیمارستان ها و در یک کلام، کشوری ویران شدند؛ امّا با مدیریّت صحیح اقتصادی و با صبر و حوصله، آجرهای همان کارخانه های خراب را روی هم گذاشتند و کارخانه های صنعتی نو و مدرن و مطابق نیاز روز ساختند و گفتند:

«ما باید از متحدین تشکّر نماییم که سبب شدند کشورمان را از نو پایه گذاری کنیم و کارخانه ها و بیمارستان ها و مدارس و دیگر مکان های کهنه و قدیمی، جدید و مدرن شوند».

امیدوارم این مدیریّت اقتصادی، که نشانه شخصیت انسان است، در همه ما به وجود آید و گره های اقتصادی ما باز شود.

ص:209

فرموده است. هر نعمتی شکرانه ای دارد و شکرانه نعمت عقل، راهنمایی دیگران در مقام مشورت است.

ص:210

ص:211

ص:212

از همان، هزینه زندگی خود و خانواده اش را تأمین کند، آن را به آزمایشگاه تبدیل نمی کند و هر روز بذر امتحان نشده ای را نمی افشاند تا ببیند جواب می دهد یا نه؟ بلکه مشورت، سؤال، مطالعه و تفکّر می کند و از تجارب دیگران استفاده می نماید تا بذری را انتخاب کند که مطمئن باشد ثمر می دهد و بتواند از آب وزمینش استفاده بهینه کند.

امام کاظم علیه السلام در فراز سی و دوم روایت هشام به همین مطلب مهم اشاره دارد که انسان با این نیرو و امکانات و سرمایه محدود، به سراغ برنامه ای برود که احتمال بازدهی آن فراوان است و در این رابطه به پنج نکته، به عنوان مثال، اشاره کرده است، هرچند منحصر به آن ها نیست. می فرماید:

اگر می خواهی با کسی سخن بگویی و خبری را برایش نقل کنی، سفره دلت را نزد هر کسی باز مکن، بلکه به سراغ کسی برو که سخنانت را باور می کند و تو را تکذیب نمی نماید.

یا اگر خواهش و خواسته ای داری، از کسی طلب کن که اطمینان داری اجابت می کند و در راه حل مشکلت گام برمی دارد، نه کسی که احتمال اجابت نمی دهی؛ بلکه اگر به او بگویی آبرویت می رود.

به هنگام وعده دادن، به فکر زمان انجام دادن وعده ات باش، اگر توانایی عمل کردن به آن را نداری، به دیگران وعده مده و بی حساب و کتاب با دیگران قرار نگذار که اعتماد مردم به تو از بین می رود.

به چیزی که احتمال می دهی به آن نمی رسی دلبسته مشو، چون به جز حرص و جوش و ناراحتی و از دست دادن بخشی از سرمایه عمر و جوانی و توان فکری و جسمی، نتیجه ای درپی ندارد.

آخرین کلام این که برای کاری که به نتیجه آن امید نداری، تلاش و فعالیّت نکن.

امام کاظم علیه السلام درحقیقت، درس تدبیر در امور و عاقبت نگری می دهد که قبل

ص:213

از هر اقدام، درباره امور مختلف مطالعه و اندیشه کرده و عاقبت و نتیجه اش را در نظر بگیریم، سپس شروع به آن کار کنیم.

حضرت یوسف علیه السلام بعد از آن که خواب پادشاه مصر را تفسیر کرد، تدبیر نمود و دستور داد مردم در هفت سال فراوانی نعمت، در تمام زمین های مستعد وآماده، کشاورزی کنند و گندم ها را تنها به مقدار ضرورت مصرف کرده، بقیّه را بدون آن که از خوشه ها خارج کنند در سیلوها نگهداری نمایند تا در هفت سال خشکسالی با مشکل مواجه نشوند. با این تدبیر حضرت یوسف علیه السلام، مصریان از خطر مهمّی جلوگیری کرده و کشورشان را از نابودی نجات دادند.

در عصر و زمان ما هم مردم باید مدبّر باشند و این قدر اسراف نکنند و از امکاناتشان به نحو احسن بهره برداری نمایند.

ص:214

علاوه بر این، مراحل علمی و تجربی اشخاص نیز متفاوت است. مثلا همه انسان های 40 ساله در یک سطح علمی و تجربی نیستند و با همه آن ها نمی توان با یک منطق سخن گفت.

همچنین، محیط زندگی افراد نیز متفاوت است. شخصی که در یک محیط مذهبی و دینی بزرگ شده، با شخصی که در محلّه ضدّ دین و مذهب رشد و نمو کرده، یکسان نیستند و با هر دو نمی توان به یک زبان سخن گفت. علاوه بر همه این امور، استعداد افراد با یکدیگر تفاوت بسیار دارد.

خلاصه این که سطح عقل و خرد و علم و آگاهی و استعداد و تجربه و سن وسال و محیط و مانند آن، این مطلب را روشن می کند که باید با هرکس متناسب با داشته های خودش تکلّم کرد.

و لذا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ما پیامبران با مردم به اندازه درک و آگاهی شان سخن می گوییم.

ص:215

جَعَلَها فی عَیْنَیْکَ وَهِیَ اَقَلَّ مِنَ الْبیضَةِ). (1)

ولی در جواب شخص دیگری که از سطح معرفت و آگاهی بالاتری برخوردار بود، فرمود:

«اِنَّ اللهَ تَبارَکَ وَتَعالی لایُنْسَبُ اِلَی الْعَجْزِ، وَالَّذی سَأَلْتَنی لا یَکُونُ؛ بله، خداوند بر هر چیزی قادر است، امّا آنچه تو گفتی، امکان پذیر نبوده و محال است» (2)

این سؤال مثل این می ماند که کسی بگوید: «آیا خداوند قادر است شصت را مساوی چهل کند بدون آن که چیزی بر چهل افزوده و از شصت کاسته شود؟». خداوند قادر مطلق است؛ ولی این کار از نظر عقلی امکان پذیر نیست.

درضمن این که در ابتدای رساله توضیح المسائل مراجع عظام تقلید آمده: «بر همه مردم واجب است اصول دین خود را از روی دلیل و برهان پذیرفته باشند» منظور این است که هرکس به فراخور حال خود و مطابق علم و آگاهی اش این کار را انجام دهد. یکی ممکن است از راه برهان علیّت و نظم و مانند آن به توحید برسد، دیگری از مطالعه ساختمان بدن انسان، سومی از مسائل ساده تر و یکی هم مانند آن پیرزن از چرخ نخ ریسی اش. وقتی از او که مشغول کار با چرخ نخ ریسی خود بود پرسیدند: از کجا خدا را شناختی؟ دست از چرخاندن چرخ برداشت وخاموش نشست. گفتند: چرا جواب نمی دهی؟ گفت: پاسخ گفتم. گفتند: چطور؟ گفت: تا دستان ناتوان من این چرخ را به حرکت درنیاورد، نمی چرخد. چگونه ممکن است عالم هستی با تمام عظمت و بزرگی اش، بدون خالق و مدیر و مدبّری اداره شود؟

شاید روایت نبوی «عَلَیْکُمْ بِدینِ الْعَجایِزِ» اشاره به همین داستان باشد. (3)

یا آن عرب بیابانی به جای پای شتران استدلال کرد که ما از جای پای شتران به

ص:216

وجود شترانی که از این جا عبور کرده اند پی می بریم و از مخلوقات و پدیده های فراوان خداوند قادر متعال نیز به وجود او پی می بریم. (البعرة تدل علی البعیر، واثر الاقدام علی المسیر، افسماء ذات ابراج والارض ذات فجاج لا تدلان علی اللطیف الخبیر). (1)

حضرت علی علیه السلام نیز در سطح بالاتری در خطبه اشباح (2) ، خداشناسی را مطرح

کرده است.

خلاصه این که با هرکس باید به مقدار عقل و توانایی اش سخن گفت. هنگامی که سروکارمان با بچّه بود باید بچگی کرد و با زبان خودش با او سخن گفت و با دیگران نیز به مقدار عقل و درکشان.